Korona kobieca
Początek XIV w., Paryż (?), Sycylia (?); złoto odlewane kute, cyzelowane, rytowane, kameryzacja, emalia komórkowa typu „de plique”, szkło zielone; wys. 62 mm, średnica wewnętrzna ~160 mm, średnica zewnętrzna ~ 210 mm; waga korony zrekonstruowanej: 587 g
Korona otwarta składająca się z 10 trapezoidalnych segmentów zwieńczonych figurami orłów. Segmenty połączone zawiasami z kwiatonami na trzpieniach. Poszczególne segmenty wykonane są z dwóch warstw blachy. Przednia, ażurowa zdobiona jest szrafurą i kameryzowana. Do dekoracji wykorzystano także trójlistne plakiety z emalią. W rozmieszczeniu kamieni i pereł przyjęta jest zasada alternacji.
Figury orłów z pierścieniami w dziobach wykonane są z warstw blachy gładkiej i sztancowanej z dodatkowymi elementami odlewanymi. Uzyskano w ten sposób charakter półplastyczny z modelunkiem od strony frontowej. W szponach orłów umieszczone są granulowane kulki.
Dwukondygnacyjne kwiatony składają się z liści oraz kulistych owoców bądź gron osadzonych na trzpieniu z drutu.
Odnalezione fragmenty korony stanowiło osiem segmentów, z których 3 połączone były z orłami, trzy orły bez podstaw i 8 kwiatonów. Analiza promienia krzywizny segmentów pozwoliła określić ich pierwotną liczbę jako 10. Podczas konserwacji korony zdecydowano się na jej rekonstrukcję, odtwarzając brakujące elementy z zastosowaniem złoconego srebra. Przyjęto też uproszczone rozwiązania technologiczne (korpusy orłów wykonano jako jednolite odlewy, bez pierścieni w dziobach). W latach 1997 i 2005 odzyskano dwie kolejne oryginalne figury orłów i jeden kwiaton, które obecnie umieszczone zostały w zrekonstruowanej koronie jako zwieńczenia segmentów nr 5 i 17 (orły) oraz jako element nr 18 (kwiaton).
Zapona z kameą
3. ćw. XIII w. (kamea, ok. 1240); Włochy południowe; złoto odlewane kute, cyzelowane, lutowane, kameryzacja; średnica: 129,3 mm; waga: 216,743 g
Kolista zapona składa się z dwóch koncentrycznych okręgów z wkomponowanym centralnie równoramiennym krzyżem. W centrum znajduje się owalna kamea z chalcedonu, z przedstawieniem orła. Dookoła kamei oraz na zewnętrznych okręgach osadzone granaty, szmaragdy i perły mocowane na sztyfty zwieńczone małymi granatami. Rewers zapony jest gładki, ze szpilą do mocowania.
Zapona, po odnalezieniu znacznie uszkodzona, została zrekonstruowana z zachowanych elementów.
Zapona średzka służyła zapewne do spinania ceremonialnych szat koronacyjnych. Jej duży rozmiar sugeruje umieszczenie centralne na piersi, pod szyją. Mniejszych zapon zachowała się znaczna ilość (na przykład w zasobach skarbów z Erfurtu, Colmaru czy Lingenfeld) lecz wielkich ceremonialnych zapon w typie zapony średzkiej przetrwało niewiele. Zapona z Motali o blisko dwudziestocentymetrowej średnicy (1. ćw. XIV w.) oraz zapona ze Splitu (XIII/XIV w.) są zbliżone swym charakterem do średzkiej. Podobne ozdoby znane są z licznych przedstawień z epoki (np. obraz z ołtarza Michaela Pachera z austriackiego opactwa św. Wolfganga.
O ile całość konstrukcji złotniczej zapony można datować na 3 ćw. XIII w. to kamea stanowi zapewne element nieco wcześniejszy. Pochodzi ona prawdopodobnie z warsztatów gliptycznych kręgu włoskiego dworu Staufów czasów Fryderyka II (1220–1250), które wytwarzały podobne, wzorowane na antycznych, kamee z orłami, zachowane w kolekcjach europejskich (np. kamea ze zbiorów Bibliotheque Nationale w Paryżu). Orzeł w ujęciu „aquila vitrix” był rodowym symbolem dynastii Staufów, przywołując imperialne konotacje starożytnego Rzymu i Bizancjum, ważne także dla król Czech Karola IV aspirującego do godności cesarskiej.
Para zawieszek zdobionych obustronnie
XII w. (dodane emaliowane nakładki z XIII w.); Bizancjum (?), południowe Włochy (?), Sycylia (?); złoto odlewane, kute, cyzelowane, grawerowane, lutowane, filigran, kameryzacja, emalia komórkowa; zawieszka 1: wys. 63,6 mm, szer. 66,3 mm, waga: 42,329 g; zawieszka 2: wys. 58,6 mm, szer. 65,6 mm, waga: 41,281 g
Zawieszki o kolistym kształcie z półksiężycowatym wycięciem z trójliściem w centrum, u góry. W rogach zawieszki haczyki, na które nałożone są ażurowe guzy. Awersy zdobione filigranem o motywach wolutowych i sercowatych. W centrum nałożone na ornament lunule z grawerowanym motywem palmetowym na tle jasnoniebieskiej emalii (w jednej zawieszce emalia niezachowania). Dookoła kamienie w oprawach różnego kształtu. Na rewersie nakładki w kształcie palmet oraz wizerunki trzech lwów. Dookoła motywy filigranowe, w tym dwie wykonane z filigranu rozety. W kasztach osadzone perły. Obie zawieszki, częściowo uszkodzone, zostały zrekonstruowane podczas konserwacji.
Podobne zawieszki zobaczyć można na mozaikowych wizerunkach Justyniana I i Teodory w Rawennie czy na koronie z grobowca cesarzowej Konstancji w Palermo. Dotychczasowi badacze datowali zawieszki na XII bądź początek XIII w. widząc w nich wpływy bizantyńskie (Gradowski, Sachs). Wskazywano analogie z zawieszkami z tzw. klejnotów cesarzowej Gizeli z przełomu X i XI w., z zawieszką z Riazania z przełomu XI i XIII w., filigranem na kryształowym dzbanie z Saint Denis z przełomu XI i XII w. oraz ogólnie sztuką dworu sycylijskiego XII w. Miejscem ich powstania mogła być Sycylia, południowe Włochy, bądź obszar Palestyny. Lunule na awersach stanowią późniejszy trzynastowieczny dodatek.
Para zawieszek zdobionych jednostronnie
XIII w., Węgry (?), Bałkany (?); złoto kute lutowane, nitowane, filigran, kameryzacja; zawieszka 1: wys. 60,5 mm, szer. 62,5 mm, waga: 29,438 g; zawieszka 2: wys. 60,4 mm, szer. 61,8 mm, waga: 29,732 g
Zawieszki koliste z półksiężycowatym wycięciem z trójliściem w centrum, u góry. W rogach zawieszki trzpienie z uszkami do zawieszenia. Na nie nałożone puklowane guzy. Awersy zdobione filigranową wicią o wolutowych zakończeniach. W owalnych, kaboszonowych oprawach osadzone granaty. Na krawędziach zawieszek w równych odstępach 7 małych tulejek, przez które, pierwotnie były zapewne przewleczone mocowania dodatkowych ozdobnych elementów. Rewersy zawieszek gładkie, niezdobione.
Zawieszki, podobnie jak poprzednia para, służyły zapewne do ozdoby kobiecej głowy. Podobieństwo obu par zawieszek skłoniło badaczy do uznania omawianych ozdób za uproszczone odwzorowanie zawieszek wcześniejszych pochodzące z 2. ćw. XIII w. Powstać one mogły w kręgu oddziaływania dworskiego złotnictwa węgierskiego epoki Arpadów, pozostającego w silnych związkach z Bizancjum. Podobne motywy filigranowe występują m.in. na złotym krzyżu z Ostrzyhomia z 2. tercji XIII w.
Zapinka z figurą ptaka
XIII w., Węgry (?), Bałkany (?); złoto odlewane, kute, repusowane, cyzelowane, lutowane; wys. 59,5 mm, szer. 58,7 mm, waga: 14,811 g
Kolista zapinka z drutu złotego, owiniętego spiralnie cienkim drucikiem. Dookoła 6 puklowanych guzów. Na zapięciu w postaci haczyka z drutu umocowana pełnoplastyczna figura ptaka drapieżnego (sokoła lub orła) z zaznaczonymi szczegółami upierzenia.
Odnaleziona w dobrym stanie zapinka uważana była początkowo za bransoletę, zausznicę, bądź spinkę do warkocza, czemu przeczy jednak mała średnica wewnętrzna i sposób rozwiązania zapięcia. Był to raczej rodzaj ozdobnej spinki służącej łączeniu elementów stroju. Ta drobna ozdoba powstać mogła w kręgu złotnictwa węgierskiego XIII w. Znakiem rodowym domu Arpadów był legendarny ptak drapieżny zwany turulem, przypominający sokoła i być może on zainspirował przedstawienie na zapince. Puklowane guzy są identyczne z umieszczonymi na rogach drugiej pary zawieszek co pozwala wiązać ze sobą te zabytki. Wykonane zostały zapewne w tym samym warsztacie i stanowiły elementy jednego kompletu kobiecych ozdób.
Pierścień bez kamienia
2. poł. XIII w., Europa Środkowa; złoto odlewane, kute, cyzelowane, lutowane brak kamienia w oprawie; wys. 32,4 mm, średnica 21,6 mm, waga: 5,262 g
Szyna płaska o sfazowanych krawędziach. Końce szyny rozszerzają się przy kaszcie, przechodząc w głowy fantastycznych zwierząt z poziomymi sztyftami w pyskach. Kaszta w kształcie ośmioboku z czterema pazurkami po bokach. Kaboszon niezachowany. Pierścień, odzyskany we fragmentach, został zrekonstruowany podczas konserwacji, przy czym nie zdecydowano się zastąpić utraconego kamienia.
Głęboka kasetowa oprawa kaboszonu w starszym ze średzkich pierścieni, przypomina te występujące w zaponie. Było to jednak rozwiązanie szeroko stosowane w złotnictwie europejskim XIII i XIV w. Podobnie popularne były motywy fantastycznych głów zwierzęcych spotykane od XII do XIV w. Znajdujemy je w pierścieniach należących do skarbu z Colmaru z 2. ćw. XIV w. oraz pierścieniu z kolekcji Waterton w Ashmolean Museum w Oxfordzie, z XIII w.
Pierścień z szafirem
1. poł. XIV w., Europa Środkowa; złoto kute, szafir szlifowany; wys. 18,9 mm, średnica 20,5 mm, waga 4,6 g
Szyna płaska, lekko rozszerzającą się przy kaszcie. Ośmiokątna kaszta z szafirem gwiaździstym. Kamień ma lekko zaznaczony ośmiokątny szlif.
Pierścień posiada formę typową dla 1. poł. XIV w. i dokładniejsze określenie miejsca jego powstania nie wydaje się możliwe. Wiele podobnych przykładów pochodzi z obszaru całej Europy (np. pierścienie z tzw. kolekcji Evansów z londyńskiego Victoria and Albert Museum). Pierścień średzki wyróżniać się może w pewnym stopniu symetryczną regularnością oprawy i osadzonego w niej szafiru, na którym występują zaczątki geometrycznego szlifu.
Pierścień z symbolem księżyca i gwiazdy
XIII w. – 1. poł. XIV w., Europa Środkowa; złoto kute odlewane, rytowane, lutowane, pierwotnie emalia; wys. 21,2 mm, szer. 21 mm, średnica tarczy 15,6 mm; waga: 3,492 g
Szyna o przekroju prostokątnym, do której przylutowana jest kolista tarcza. Na tarczy, rytowane przedstawienie sierpa księżycowego i towarzyszącej mu pięcioramiennej gwiazdy. Znaki wypełnione były pierwotnie bordową emalią, której nieznaczne resztki zostały usunięte podczas oczyszczania pierścienia. Prawdopodobnie emaliowana była także pozostała powierzchnia tarczy. Brak wykończenia emalią ujawnił przygotowane podłoże, którego rytowana powierzchnia miała zapewnić przyczepność powłoki emalierskiej.
Pierścienie ze znakiem księżyca i gwiazdy występują w kilku innych znaleziskach skarbów ukrytych w poł. XIV w., związanych z gminami żydowskimi, (Erfurt, Colmar i Ratyzbona) i mogły one identyfikować osoby sprawujące w społeczności żydowskiej szczególne funkcje. Taki sam motyw występuje w pieczęciach gminy żydowskiej z Angoulême. Znak księżyca i gwiazdy związany był z żydowskim kalendarzem lunarnym i odnosił się do początku nowego miesiąca (rosz chodesz). Wówczas to po nowiu ukazuje się wąski sierp Księżyca w towarzystwie jasno święcącej planety Wenus. Między 3 a 14 dniem miesiąca, gdy Księżyc jest widoczny na niebie, odbywa się ceremonia błogosławienia Nowego Księżyca (kidusz lewana).
Motyw księżyca i gwiazdy, wywodzący się z praktycznej obserwacji nocnego nieba, występuje już w kulturach neolitycznych a później znajduje swe miejsce w heraldyce chrześcijańskiej i numizmatyce średniowiecznej. Znamy go także współcześnie z symboliki islamskiej. W kontekście europejskich znalezisk skarbów z poł. XIV w. jest on najprawdopodobniej związany z ówczesnymi społecznościami żydowskimi.
Pierścień ze Środy nie został początkowo uznany za część średniowiecznego znaleziska W związku z tym pominięto go w całościowym opracowaniu skarbu z 1996 r. Na możliwe znaczenie tego zabytku zwrócił najwcześniej uwagę R. Sachs. Obecnie pierścień wydaje się integralną częścią skarbu ze Środy, dodatkowo stanowiącą istotne wskazanie na okoliczności i czas ukrycia cennego zasobu.
Pierścień z perłą
Ok. poł. XIII w., Europa Środkowa; złoto kute, rytowane, perła, granat; wys. 18,9 mm, średnica 20,5 mm, waga 4,6 g
Szyna o trójkątnym przekroju z zakończeniami w kształcie stylizowanych głów zwierzęcych. W ich pustych oczodołach pierwotnie mogły być osadzone małe kamienie ozdobne. Kaszta okrągła w postaci stopniowanego cokoliku na którym znajduje się zachowana fragmentarycznie perła, zamocowana przy pomocy sztyftu zwieńczonego małym granatem. Na szynie pierścienia znajduje się uszkodzona i słabo czytelna inskrypcja. Dodana zapewne inną ręką niż ta wykonawcy pierścienia (znaki nie mieszczą się należycie na ograniczonej powierzchni). Treść napisu, wyrażona być może w postaci skrótowej, pozostaje jak dotąd niejasna. Motyw zwierzęcych głów w miejscu połączeń szyny z kasztą był popularny zarówno w XIII jak i w XIV w. Taki element występuje też w innym pierścieniu ze znaleziska w Środzie Sląskiej (pozycja katalogu nr 6), datowanym na 2. poł. XIII w. Pierścień z perłą jest prostszy w budowie i prawdopodobnie wcześniejszy. Sztyft ozdobiony kamieniem jest elementem analogicznym do mocowań pereł zapony ze Środy.
Pierścień odzyskany został w 2005 r. wraz z elementami korony i jego przynależność do średzkiego znaleziska, choć wysoce prawdopodobna, nie może być przyjęta za pewną.
Taśma dekoracyjna (4 fragmenty)
Kon. XIII – pocz. XIV w., Praga (?); złoto kute, wytłaczane, długość całości 904,5 mm (4 odcinki: 446 mm, 204 mm, 218 mm, 36,5 mm), szer. 28,2 mm, grubość 0,1 mm, waga całości: 38, 396 g
Taśma wykonana z cienkiej blachy. Na krawędziach ornamenty z motywami wici roślinnej z listkami winorośli. Wzór tłoczonego ornamentu nakłada się na siebie w kilku miejscach z powodu nieprecyzyjnego przyłożenia matrycy lub molety przez złotnika. Małe nieregularne otwory na końcach taśmy (dwa z jednej i trzy z drugiej strony) są śladami po mocowaniu taśmy za pomocą gwoździ zapewne przy jej wykonywaniu. Złota taśma, ukryta w skarbie w całości, została podzielona przez znalazców amatorów na cztery odcinki nierównej długości.
Taśma była najprawdopodobniej przygotowanym wstępnie materiałem zdobniczym, który stosowano do dekoracji przedmiotów, takich jak oprawy książek czy relikwiarze. Brak śladów użycia sugeruje, że taśmę przechowywano jako rezerwę kruszcową. Podobny motyw zdobniczy wici winorośli znajduje się na pieczęci Karola IV z 1348 r. a srebrna taśma z bardzo podobnym ornamentem użyta została do ozdoby oprawy lekcjonarza – plenarium z opactwa św. Jerzego w Pradze z 1. ćw. XIV w., na co zwrócił uwagę J. Pietrusiński. Taśma mogła zostać wykonana w Pradze, bądź ogólnie w Czechach, w początkach XIV w. Popularność użytych motywów utrudnia jednak pewne określenie miejsca powstania tego szczególnego zabytku.
Średzkie klejnoty po trzydziestu latach ➸
Skarb Średzki. Trzydziestolecie odkrycia (wystawa czasowa w MNWr) ➸
Intrygujące! Jacek Witecki: Korona średzka i zagadka zielonych kamieni ➸
„Skarb Średzki” – film zrealizowany w 2014 roku