Z okazji Międzynarodowego Dnia Romów, 8 kwietnia
W drugiej połowie lat 20. XX wieku Otto Mueller stworzył serię portretów romskich, które należą do najważniejszych dzieł tego pochodzącego ze Śląska malarza i grafika. Ze względu na wyjątkową kolorystykę i kompozycję obrazy oraz litografie – m.in dziewięć arkuszy tworzących ukończone w 1927 r. Teki cygańskie – uważane są za arcydzieła ekspresjonizmu.
Przedstawiają one życie codzienne Romów żyjących w Europie południowo-wschodniej w tamtych czasach. Z listów Muellera do ciotki Lotte Hauptmann – artysta był spokrewniony z rodziną pisarzy Carla i Gerharda Hauptmannów – wiemy, że malarz podczas swojej wrocławskiej profesury wielokrotnie podróżował po Bałkanach. Prace z tego okresu przepełnione atmosferą tęsknoty, lecz nie pozbawione pewnego dystansu, są wyrazem egzystencjalnych poszukiwań artysty. Mueller pokazuje w nich świat, który trwa w kontraście do cywilizacji wielkich miast – wraz z ich morzami domów, tłumami ludzi czy nieludzkim przemysłem, a także w opozycji do mieszczańskiego stylu życia, uwikłanego w konwenanse społeczne – od czego ten wyznawca bohemy artystycznej próbował uciec. Nieskrępowany, wolny sposób bycia mieszkańców taborów cygańskich stał się dla Muellera źródłem inspiracji wykreowania artystycznego przedstawienia owych dwóch „przeciw-światów” – co najlepiej oddaje właśnie Teka cygańska.
Dwie Cyganki z kotem to najbardziej znany obraz Ottona Muellera przedstawiający Romów, wręcz ikona ekspresjonizmu. Praca powstała w połowie lat 20. XX wieku, w czasie w którym malarz często uciekał z Wrocławia. W swoich podróżach do Europy południowo-wschodniej, obserwując życie Romów, ten artystyczny Cygan znajdował nowe inspiracje. W ostatnich latach życia Mueller malował prawie wyłącznie romskie rodziny, a zwłaszcza kobiety. Powstałe wtedy obrazy dzięki zastosowaniu jasnych i kontrastujących kolorów (głównie czerwień i żółć), zaliczane są do najwybitniejszych osiągnięć ekspresjonizmu.
Po śmierci Muellera obraz ten znajdował się w posiadaniu Maschki Mueller, pierwszej żony artysty, która najpierw użyczyła pracę dyrektorowi Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu Erichowi Wiese do prezentacji na wystawie upamiętniającej artystę w rok jego śmierci (w 1931 r.), a potem dyrektorowi Galerii Narodowej w Berlinie Ludwigowi Justiemu do drugiej, berlińskiej edycji wystawy.
Konfiskata dzieł ekspresjonistów w niemieckich muzeach przez narodowych socjalistów (jako „sztuki zdegenerowanej”) dotknęła również blisko 357 dzieł Ottona Muellera – obrazów, akwareli, rysunków, a przede wszystkim litografii – zwłaszcza tych przedstawiających Romów i Sinti, których kilkaset tysięcy uległo eksterminacji podczas Porajmosu.
Romowie to ogólna nazwa określająca spokrewnione etnicznie grupy ludności, pochodzące pierwotnie z Indii. Cyganie całego świata żyją w diasporach na wszystkich kontynentach, ale zdecydowana ich większość mieszka w Europie (głównie południowo-wschodniej i środkowej, ale także w Hiszpanii i Francji). Zarówno ze względu na pochodzenie, jak i sposób życia wielu Romów jest społecznie wykluczanych, a w niektórych krajach europejskich wręcz są oni wciąż narażeni na prześladowania.
Artysta jako mag
W historii kultury cywilizacji zachodnioeuropejskiej sztukę i magię już od czasów antycznych pojmowano jako obszary ściśle ze sobą powiązane, zaś sam akt twórczy często uznawano za akt magiczny. Najdobitniej koncepcję artysty jako maga i związaną z mocą stwórczą autokreację sformułowano w okresie romantyzmu. W myśl owych teorii twórca ma dostęp do obszarów niedostępnych zwykłym „zjadaczom chleba”. Mit artysty w takim właśnie kształcie odrodził się na początku XX w. – w czasach modernizmu.
Istotny jest fakt, że figura artysty-maga cieszyła się wielkim powodzeniem szczególnie w kręgach bohemy i awangardy, a także tam, gdzie podejmowano próby wyzwolenia się z ograniczeń mieszczańskiego status quo. Temat przemiany i maga – służący zarówno autokreacji jak i przedstawieniu innych artystów – odnajdujemy w twórczości zarówno niemieckich, jak i polskich ekspresjonistów. Tak też ukazuje siebie zdeklarowany członek bohemy artystycznej Otto Mueller w Autoportrecie z pentagramem – jako palący fajkę czarodziej.
Alexander Camaro uważany jest za najbardziej znanego ucznia Muellera. Obu łączyło nie tylko wspólne śląskie pochodzenie, ale również podobny sposób artystycznego myślenia. W obrazie Czarodziej z 1983 r. Camaro wyraził swą fascynację mitem artysty-maga. Przedstawiony mag posiada cechy tradycyjne przypisywane Muellerowi. Ubrana na czarno postać wznosi ręce w geście zaklinania. Przed nią wyłania się we mgle inna postać. Jest to wizerunek stwórcy, artysty-maga, pod którego ręką objawia się to, co niewidzialne. Warto podkreślić, że w tej pracy Camaro nie tylko wskrzesza swojego cenionego wrocławskiego nauczyciela w roli maga, ale obaj malarze, Camaro i Mueller, ulegają przemianie w akcie twórczym. Wpływ Ottona Muellera jako malarza, mentora i maga promieniuje poprzez powojenny modernizm do współczesności.
3 kwietnia 2019
Z niemieckiego przełożyła Iwona Dorota Bigos
— „Malarz. Mentor. Mag. Otto Mueller a środowisko artystyczne Wrocławia” ➸
— Cykl „Intrygujące!” ➸