Dzięki otwarciu wystawy czasowej poświęconej księciu Jerzemu II w Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu po 80 latach wróciły do tego miasta płaskorzeźby stanowiące zwieńczenie renesansowej oprawy gotyckiego ołtarza Ukrzyżowania z kościoła św. Mikołaja w Brzegu, użyczone ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu.
Fot. W. Rogowicz
Warto przypomnieć, że początek XVI w. to narodziny reformacji, która na Śląsku natrafiła na niezwykle podatny grunt, także w rządzonym przez Piastów księstwie brzeskim.
Chociaż książę Fryderyk II legnicki już w 1523 r. przeszedł na protestantyzm, a rok później wygłoszono pierwsze kazanie luterańskie w kościele św. Mikołaja, to opiekę nad świątynią wciąż formalnie sprawowali joannici z pobliskiego Łosiowa.
Dopiero na początku 1573 r. kolejnemu Piastowi – Jerzemu II – udało się sfinalizować roczne starania i podpisać ugodę z zakonem, na mocy której książę uzyskał patronat nad kościołem, co w praktyce oznaczało całkowite oddanie go protestantom.
Luteranie śląscy nie spieszyli się z otwartym manifestowaniem swojego zerwania z Kościołem katolickim i na potrzeby kultu wciąż używali zastanego wyposażenia. Na pół roku przed podpisaniem wspomnianej ugody fakt przejęcia przez nowe wyznanie świątyni musiał być już pewny, ponieważ brzescy mieszczanie Lorentz Weltzel, Mattz Hartmann, Merten Brendel zdecydowali się ufundować nową oprawę dla dotychczasowego ołtarza głównego z końca XV w., która swoim programem stanowiła pewne dopowiedzenie do przedstawionej na nim sceny Ukrzyżowania, ale sformułowane już zgodnie z luterańskimi dogmatami.
Oprawa składała się z renesansowego obramienia oddzielającego średniowieczne kwatery czterema kolumienkami i zakończonego belkowaniem, na fryzie którego umieszczono inskrypcję z cytatami z Nowego Testamentu. Całość wieńczyły trzy płaskorzeźbione sterczyny, będące personifikacjami cnót kardynalnych: Roztropności (PRUDENCIA, z lustrem i cyrklem w rękach), Męstwa (FORTITUDO, ze złamaną kolumną) i Sprawiedliwości (IUSTICIA, z wagą i mieczem). Cyfry przy personifikacjach Roztropności i Sprawiedliwości tworzą datę 1572, ponadto na odwrocie retabulum zachowała się inskrypcja fundacyjna.
Fot. Archiwum Instytutu Sztuki PAN w Warszawie
W 1716 r. wdowa Ursula Mariana Bayer ufundowała odnowienie ołtarza oraz uzupełnienie go o malowaną predellę autorstwa brzeskiego malarza Christiana Wernera ze scenami Ostatniej Wieczerzy a także chrztu i spowiedzi. W 1783 r. ołtarz przeniesiono do zakrystii.
Podczas II wojny światowej ołtarz ewakuowano do składnicy w Kamieńcu Ząbkowickim, w 1946 r. trafił do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Pozbawiony późniejszych dodatków gotycki ołtarz prezentowany jest obecnie jako depozyt w Muzeum Okręgowym w Toruniu, natomiast płaskorzeźby oraz fragmenty kolumienek znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Los XVIII-wiecznej predelli pozostaje nieznany.
Barbara Andruszkiewicz, Dział Rzeźby XVI–XIX w. MNWr