Po sześciu latach starań do Wrocławia wróciło dzieło Jacoba Jordaensa – artysty uważanego (obok Rubensa i van Dycka) za jednego z trzech głównych przedstawicieli Złotego Wieku malarstwa flamandzkiego. Obraz „Święty Iwo wspomaga biednych” zaginął prawdopodobnie w 1946 r. ze składnicy wojennej w Kamieńcu Ząbkowickim. Dzięki prowadzonym przez polskie placówki dyplomatyczne i trwającym kilka lat negocjacjom udało się dzieło odzyskać.
Uroczystość przekazania obrazu do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Historia obrazu
Historię obrazu „Św. Iwo wspomagający biednych” autorstwa Jacoba Jordaensa (Antwerpia 1593 – 1678 Antwerpia) można zrekonstruować aż do XVIII w., gdy był on własnością klasztoru Cystersów w Krzeszowie. W wyniku edyktu sekularyzacyjnego z 30 października 1810 majątek klasztorów i fundacji kościelnych na należącym wówczas do Prus Śląsku przeszedł na własność państwa. Pełnomocnikiem komisji sekularyzacyjnej na Śląsku został berlińczyk Johann Gustav Gottlieb Büsching (1783-1829), badacz literatury niemieckiej, ale też miłośnik sztuki i archeologii, a później profesor wrocławskiego uniwersytetu. Dzięki jego staraniom ze zbiorów poklasztornych utworzono we Wrocławiu pierwsze na Śląsku muzeum – otwarte w roku 1815 Królewskie Muzeum Sztuki i Starożytności. W galerii malarstwa tej instytucji, działającej w klasztorze poaugustiańskim na Wyspie Piaskowej, znalazł się również – wśród 213 innych obrazów – „Św. Iwo”. Następnymi właścicielami obrazu były powstające kolejno we Wrocławiu muzea: otwarta w 1853 r. Bildergalerie im Ständehaus (nr inw. 97) oraz udostępnione w lipcu 1880 Schlesisches Museum der bildenden Künste (nr 252).
W roku 1942, podczas ewakuacji dzieł sztuki z Wrocławia do składnic wojennych na prowincji, malowidło Jordaensa wywieziono do Kamieńca Ząbkowickiego (lista I, nr 56 – 2 VI 1942). Składnica w Kamieńcu została w 1945 r. zajęta przez wojska sowieckie, które stacjonowały tu do 9 lutego 1946. Kilka dni wcześniej, 4 lutego tego roku, opiekujący się składnicą proboszcz Schultheiss zgłosił włamanie i kradzież ponad stu obrazów, po których pozostały puste ramy. Polska ekipa, której zezwolono na wstęp do składnicy 10 lutego 1946, rozpoczęła wywóz zabytków do Ząbkowic, a następnie do Muzeum Narodowego w Warszawie (sześć wagonów, 23 II – 5 III 1946).
Trudno stwierdzić, czy obraz Jordaensa był jednym ze skradzionych w Kamieńcu w 1946 r. czy też zaginął później, pozostał on jednak na terenie Polski w prywatnych zbiorach w Warszawie (pierwsza powojenna informacja na jego temat pochodzi z 1990 r.). Po dziewięciu latach, 28 stycznia 1999, niepodający nazwiska oferent sprzedał obraz na aukcji Sotheby’s w Nowym Jorku za 112.500 dolarów. Nowym właścicielem stał się Simon Halpern.
Zapowiedź ponownego pojawienia się „Św. Iwona” na aukcji Sotheby’s, tym razem w Londynie, 3 grudnia 2008 spowodowała wystosowanie wniosku rewindykacyjnego przez Departament Dziedzictwa Kulturowego przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego poparty obszerną dokumentacją fotograficzną i bibliograficzną przesłaną przez Muzeum Narodowe we Wrocławiu. W wyniku badań obiektu w podczerwieni odkryto niewidoczne gołym okiem znaki własnościowe wrocławskiego muzeum. Prowadzone przez polskie placówki dyplomatyczne i trwające kilka lat negocjacje doprowadziły do odzyskania obrazu.
Temat przedstawienia długo nie był właściwie rozpoznany. Dopiero w katalogu SMdbK z 1926 r. podano, że jest to szkic do sygnowanego przez Jordaensa z datą 1645 (w nowszych opracowaniach ostatnia cyfra daty bywa odczytywana jako „3”) analogicznie zakomponowanego dzieła na ten sam temat (103 x 129) w Królewskim Muzeum Sztuk Pięknych w Brukseli.
Bohaterem sceny jest św. Iwo (1253-1303), sędzia z Rennes, patron prawników, cieszący się sławą adwokata ubogich. Przedstawiono go wraz z grupą szukających wsparcia petentów (troje dorosłych i troje dzieci) oraz z widocznymi w głębi wokół stołu czterema mężczyznami.
Dane techniczne:
Deska dębowa, technika olejna, 47 x 57 cm
Sygnowany po lewej u dołu: I. IorDans
Znaki rozpoznawcze:
– pionowe pęknięcie deski wraz z warstwą malarską pośrodku kompozycji biegnące przez postać świętego, widoczne na archiwalnej fotografii z SMdbK;
– namalowane na odwrocie deski czarną farbą lub tuszem litery UE (Universitäts-Eigentum), pochodzące najprawdopodobniej z czasów istnienia galerii w Ständehaus (po 1853); oznaczenia takie widnieją na innych obrazach o takiej samej proweniencji w zbiorach MNWr.
Ewa Houszka, kurator Galerii Sztuki XVI–XIX w. Muzeum Narodowego we Wrocławiu.