Zanim został królem, dzięki studiom oraz licznym podróżom po Europie zdobył wszechstronne wykształcenie i obycie dyplomatyczne. Prócz rodziny Czartoryskich jego protektorką była caryca Rosji Katarzyna II, co zapewniło Stanisławowi Augustowi elekcję w 1764 r.
Panowanie rozpoczął od reform w państwie, choć ingerencja Rosji w wewnętrzne sprawy Polski oraz niechęć do monarchy i proponowanych zmian doprowadziły do zawiązania w 1768 r. konfederacji barskiej. Potyczki z oddziałami rosyjskimi oraz wybuch antyszlacheckiego powstania chłopów na Ukrainie spowodowały upadek konfederacji i pierwszy rozbiór Polski (1772).
Kontrola zaborców nie zahamowała jednak rozpowszechniania się myśli oświeceniowej, odnowy nauki i oświaty, w czym dużą zasługę miały działania Stanisława Staszica i Hugona Kołłątaja. Z inicjatywy króla w 1773 r. powstało pierwsze ministerstwo oświaty w Polsce – Komisja Edukacji Narodowej, która dokonała reformy szkolnictwa. Podczas Sejmu Czteroletniego (1788-1792) Poniatowski oraz obóz reformatorski podjęli zasadniczą batalię o reformę ustrojową państwa. Najważniejszym osiągnięciem było uchwalenie 3 maja 1791 r. konstytucji.
Znosząc liberum veto oraz wolną elekcję, ustanowiono monarchię z dziedzicznym tronem. Chłopów otoczono opieką państwa, mieszczanom nadano szerokie prawa polityczne. Wprowadzono trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sadowniczą, zagwarantowano tolerancję religijną. Zreformowano wojsko dzięki wprowadzeniu specjalnego podatku na ten cel.
Sprzeciw arystokratów z obozu hetmańskiego, popieranych przez Rosję, i zawiązanie konfederacji targowickiej, do której też w końcu przystąpił sam monarcha, uniemożliwiły realizację postanowień konstytucyjnych. W 1793 r. dokonano II rozbioru Polski. Tym razem nastąpił zbrojny sprzeciw narodu – powstanie kościuszkowskie, które mimo zwycięstwa w bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794) ostatecznie upadło.
Przeprowadzony w 1795 r. trzeci rozbiór Polski położył kres państwu polskiemu na 123 lata. Monarcha abdykował, osiadł w Grodnie, potem w Petersburgu, gdzie zmarł w 1798 r.
Stanisław Poniatowski, mimo że nie sprawdził się jako konsekwentny polityk, zasłużył na miano wybitnego mecenasa kultury i sztuki, reformatora rodzimej nauki i ustroju państwa. Jego działania wpłynęły na przemianę i ugruntowanie polskiej świadomości narodowej, tak ważnej w czasach niewoli.
Na portrecie ostatni król Polski ukazany został w sposób odbiegający od tradycji wcześniejszych przedstawień Matejkowskich monarchów i książąt. Frak Poniatowskiego, tzw. habit à la française, artysta przerysował z pochodzącego z lat 90. XVIII w. kremowego, prążkowanego fraka ze zbiorów własnych (zachowany w Domu Matejki).
Na szarfie widnieje Order Orła Białego – odznaczenie ustanowione przez Augusta II Mocnego w 1705 r. za wybitne zasługi dla tronu i państwa. Jest to obecnie najstarsze i najwyższe odznaczenie państwowe Rzeczypospolitej Polskiej.
Napis „Targowica” wskazuje przyczynę upadku Polski. Naszkicowany delikatnie za napisem krzyżyk prawosławny może symbolizować zarówno zbrojne rosyjskie wsparcie konfederacji, jak i rzekomą przyczynę ingerencji Rosji – obronę praw ludności prawosławnej.
Spośród licznych podobizn króla najbliższe ujęciu w Poczcie wydają się profilowy portret w kapeluszu z piórami namalowany przez Bacciarellego po 1780 r. (Muzeum Narodowe w Warszawie) oraz wizerunek na talarach z epoki. Ostatni polski monarcha jest też przedstawiony na dwóch sławnych obrazach historycznych Matejki: Rejtan (1866) i Uchwalenie Konstytucji 3 Maja (1891).
Grzegorz Wojturski
Ewa Halawa, Grzegorz Wojturski, Poczet królów polskich Jana Matejki, wyd. II, Wrocław 2019 ➸
■ Więcej wpisów ➸
■ Zoom na muzeum – zapraszamy również do lektury innych tekstów ➸