W 2023 roku mija trzydzieści pięć lat od dokonania jednego z najniezwyklejszych znalezisk na terenie Polski. 24 maja 1988 r. robotnicy zatrudnieni przy pracach w obrębie starego miasta w Środzie Śląskiej znaleźli na poziomie piwnic budynku przy ulicy Daszyńskego, znaczną liczbę srebrnych i złotych monet z pierwszej połowy XIV w., przechowywanych w glinianych dzbanach, rozbitych przypadkowo przez koparkę.
Gruz z prac budowlanych wywożono od dłuższego czasu na teren podmiejskiego wysypiska. Jego powierzchniowe przeszukanie przez amatorów poszukiwaczy ujawniło dalsze monety, a wkrótce pojawiły się informacje o znalezieniu ozdób ze złota. Plotki ściągnęły na niezabezpieczony należycie teren licznych kolejnych amatorów poszukiwania skarbów a wreszcie także służby państwowe. Szczęśliwie udało się stopniowo odzyskać z rąk prywatnych liczne znalezione zabytkowe przedmioty. Tajemniczy „złoty skarb”, wkrótce nazwany Skarbem Tysiąclecia, stał się natychmiast sensacją prasową.
W tym samym roku, z inicjatywy Muzeum Narodowego we Wrocławiu zorganizowano pierwszą konferencję naukową, podczas której próbowano dokonać bliższego rozpoznania niespodziewanego znaleziska. Wkrótce opracowano katalog odzyskanych precjozów, wśród których znalazły się elementy złotej korony, brosza z kameą, zawieszki i pierścienie oraz kilka tysięcy monet. Po dokonanym przez specjalistów z Krakowa scaleniu korony oraz konserwacji pozostałych zabytków, skarb został w 1996 r. przekazany decyzją Ministra Kultury do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu, dysponującego merytorycznymi i konserwatorskimi siłami, odpowiednimi dla tej rangi obiektów. W tym samym roku zorganizowana została z wielkim rozmachem premierowa publiczna ekspozycja Skarbu w Muzeum Narodowym.
Nie był to jeszcze koniec historii znaleziska. W 2005 r. Centralne Biuro Śledcze odzyskało kolejne z brakujących elementów korony oraz pierścień z perłą oraz srebrny grosz praski, prawdopodobnie również pochodzące ze średzkiego znaleziska. W 2017 r. wrocławskie Muzeum przygotowało projekt badawczy, zgłoszony następnie do konkursu ogłoszonego przez Krajowe Centrum Badań nad Dziedzictwem. Jego zaakceptowanie zaaowocowało przyjęciem zabytków Skarbu do programu badań fizyko-chemicznych wykonywanych przez Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych (LANBOZ) przy Muzeum Narodowym w Krakowie.
Prace z zakresu analiz fizyko-chemicznych wykorzystujących nowoczesne techniki badawcze, niedostępne podczas pierwszych prac nad Skarbem, jak spektroskopia ramanowska, rezonans rentgenowski i elektronowa mikroskopia skaningowa, sfinansowało w znaczącej części Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
W rezultacie tych działań stało się ostatecznie możliwe scalenie wszystkich odzyskanych elementów korony średzkiej. Podjęła się tego pracownia konserwacji zabytków Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Trzy oryginalne fragment korony znalazły się wówczas na pierwotnym miejscu i zastąpiły wykonane w Krakowie kopie. Z tej okazji Muzeum przygotowało także bezprecedensową publikację prezentującą skarb w całej okazałości i upamiętniającą trzydziestą rocznicę odkrycia.
Od momentu, gdy Skarb Średzki znalazł się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, stał się jednym z budzących największe zainteresowanie elementów jego kolekcji. Rosnąca szybko międzynarodowa renoma niezwykłego znaleziska sprawiła, że wkrótce rozpoczęły się, wciąż kontynuowane, zagraniczne peregrynacje zespołu klejnotów, uświetniającego wiele międzynarodowych wystaw.
Dzięki współpracy Muzeum Narodowego we Wrocławiu z zagranicznymi instytucjami stało się możliwe zaprezentowanie Skarbu Średzkiego na głośnych światowych wystawach. Podróże Skarbu objęły między innymi, Brukselę, Berlin, Drezno, Pragę, Ostravę a nawet hiszpańskie Valladolid. Po raz pierwszy został zaprezentowany za granicą w 2002 r. w Dreźnie na wystawie prezentującej wybrane arcydzieła ze zbiorów muzeów światowych; wystawa ta była gestem solidarności muzealników oraz międzynarodowym znakiem poparcia dla starań Drezna w likwidacji skutków tragicznej powodzi, która dotknęła wówczas Saksonię. W roku 2004 Skarb pojechał do Hiszpanii na wystawę upamiętniającą czasy panowania Izabeli I Katolickiej (upływała właśnie 500. rocznica jej śmierci), zorganizowaną pod patronatem premiera Hiszpanii w Valladolid, dawnej stolicy dworu kastylijskiego. W roku 2007 Skarb pokazano na wystawie „Brillante Europe” w ramach festiwalu sztuki „Europalia”, odbywającego się pod patronatem króla Belgii w Brukseli, gdzie państwa europejskie prezentują co cztery lata swoje dziedzictwo kulturalne i artystyczne. Impreza miała wówczas szczególny rozmach, upamiętniała bowiem 50. rocznicę zawarcia Traktatu Rzymskiego, uważanego za początek starań o zaistnienie Unii Europejskiej.
Ze względu na prawdopodobne pochodzenie zabytków Skarbu Średzkiego niezwykle ważnym miejscem jego prezentacji stała się Praga. Po raz pierwszy nastąpiło to na wystawie, odbywającej się w 700. rocznicę królewskich zaślubin Jana Luksemburskiego z Elżbietą Przemyślidówną. Skarb stał się ozdobą wystawy, której towarzyszyła obszerna publikacja zawierająca poświęcone mu teksty naukowców czeskich i polskich – pracowników Muzeum Narodowego we Wrocławiu. W tym samym roku Skarb znalazł się też na kolejnej wystawie poświęconej Janowi Luksemburskiemu w muzeum miasta Ostrawy, także zwieńczonej obszerną publikacją. W roku 2011 skarb uświetnił polsko-niemiecką wystawę „Obok. Polska–Niemcy. 1000 lat historii w sztuce”, zorganizowaną pod patronatem prezydentów: Rzeczypospolitej Polskiej i Niemiec. W 2016 r. korona średzka ponownie znalazła się w Pradze, wypożyczona na wystawę, poświęconą królowi Czech i cesarzowi Rzeszy Niemieckiej Karolowi IV oraz koronacjom królów czeskich. Wystawa miała miejsce w pałacu prezydenckim na Hradczanach i patronował jej prezydent Republiki Czeskiej.
Zabytki Skarbu Średzkiego
Korona ślubna z pierwszej połowy XIV w. jest najcenniejszym zabytkiem Skarbu Średzkiego. Jej właścicielką była prawdopodobnie królowa czeska Blanka de Valois, małżonka Karola IV, króla Czech i cesarza.
Zapona, ozdobiona pośrodku kameą z chalcedonu, z przedstawieniem cesarskiego orła. służyła do spinania ceremonialnych płaszczy dworskich oraz szat koronacyjnych.
Zawieszki z końca XII i XIV w. używane jako ozdoba głowy kobiecej (zdobione filigranem oraz szafirami, cytrynami, granatami i perłami), zapinka z figurką ptaka, złote pierścienie, taśma zdobnicza przeznaczona do okuwania cennych przedmiotów oraz złote i srebrne monety.
Miejsce i prawdopodobny czas ukrycia drogocennych przedmiotów – przed połową XIV w. oraz charakter klejnotów, pozwalają przypuszczać, że stanowiły one bankowy depozyt zastawny, pochodzący z Pragi, z królewskiego skarbca Luksemburgów. Precjoza znalazły się na Śląsku, należącym wówczas do Korony Czeskiej, za panowania Karola IV. Wiadomo, że władca ten, w potrzebach kampanii politycznej prowadzonej dla uzyskania tytułu cesarza, zaciągał pożyczki u zamożnych kupców w Środzie Śląskiej.
Pierwotny zasób Skarbu ze Środy pozostanie zapewne zagadką. Nietypowe okoliczności odkrycia nie pozwolą już na jego zrekonstruowanie. Czy odzyskane zabytki złotnicze stanowią całość oryginalnego znaleziska? Niezwykły charakter znalezionych przedmiotów, ich artystyczna klasa, królewskie i cesarskie pochodzenie rozpościerające się na rozległy obszar średniowiecznej Europy i wiążące historię kilku królewskich dynastii oraz ziem Polski i Czech, stawia jednak Skarb Średzki na pozycji całkowicie wyjątkowej.
Skarb Średzki prezentowany jest w Muzeum Narodowym we Wrocławiu przez ostatnie trzy miesiące każdego roku – na tematycznych wystawach, w każdej swej odsłonie poświęconych innemu aspektowi jego niezwykłej historii. W pozostałym okresie zobaczyć go można w Muzeum Regionalnym w Środzie Śląskiej.
Jacek Witecki, kustosz w Dziale Metali i Zegarów MNWr
■ Aktualności i fotorelacje ➸
■ Zoom na muzeum – zapraszamy również do lektury innych tekstów ➸