Zakup przez muzeum na rynku aukcyjnym cennego dzieła sztuki średniowiecznej to niecodzienne wydarzenie. A takie miało miejsce pod koniec 2022 r., gdy udało się pozyskać do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu kwaterę z przedstawieniem wyświęcenia św. Marka na biskupa przez św. Piotra Apostoła.
Pozyskany obraz ma nie tylko udokumentowaną śląską historię, ale też w swojej treści pozostaje ewenementem ikonograficznym. Scena z legendą św. Piotra, na której widnieje pierwszy biskup Rzymu wyświęcający św. Marka na biskupa Aleksandrii, nie należy bowiem do kanonu przedstawień tych świętych. Dlatego to dzieło z ok. 1460 r., warsztatu Mistrza Ołtarza św. Wolfganga z Norymbergi, jest i wartościowe artystycznie, i wyjątkowo ciekawie ilustruje początki chrześcijaństwa.
Fot. Wojciech Rogowicz
Kwatera pierwotnie stanowiła część większego, niezachowanego dziś dzieła poświęconego legendzie św. Piotra Apostoła, wpisując się w bardzo popularną w okresie średniowiecza praktykę przedstawiania m.in. w obrębie nastaw ołtarzowych kolejnych scen poświęconych historiom z życia świętych. Tego typu retabula stanowiły dobrą okazję do opowieści o patronach ważnych w życiu danej społeczności wiernych.
Kwatera przed wojną znajdowała się w prywatnej kolekcji rodziny von Maltzanów w Miliczu. Jak utrzymywali, pochodzić ona miała z terenów Górnego Śląska. Niestety dotychczas nie udało się ustalić żadnych dokładniejszych informacji związanych z jej proweniencją.
Umieszczona na panelu scena jeszcze przed wojną rozpoznana została jako przedstawienie wyświęcenia św. Marka na biskupa przez św. Piotra. To bowiem właśnie tego świętego miała łączyć z najważniejszym z apostołów niemal rodzicielska relacja. Św. Piotr traktować miał młodego ewangelistę niczym swojego syna, którego – zgodnie z tradycją – nie tylko miał sam ochrzcić, lecz również wyświęcić na biskupa Aleksandrii. Choć tego typu przedstawienie nie należy do częstych, jego późniejszą redakcję odnaleźć można m.in. w poświęconej św. Markowi nastawie ołtarzowej znajdującej się w katedrze św. Eulalii w Barcelonie.
W tym miejscu warto jednak wspomnieć, że św. Marek nie jest jedynym, który miał dostąpić takiego zaszczytu z rąk św. Piotra – spotkał on bowiem również św. Ewodiusza, który przy udziale apostoła stał się biskupem Antiochii, miasta w którym św. Piotr założył Kościół i którego stał się pierwszym patriarchą.
Fragment nastawy ołtarzowej poświęconej św. Markowi znajdującej się w katedrze św. Eulalii w Barcelonie; fot. Wikimedia CC
Fot. Didier Descouens, Wikimedia
Przedstawiona w obrębie kwatery scena rozgrywa się w otwartym z jednej strony wnętrzu kościoła – święci stoją przed dekorowaną od frontu mensą ołtarzową za którą rozciąga się wielobocznie zamknięte prezbiterium. Obaj mężczyźni odziani są w szaty liturgiczne, a na głowie św. Piotra umieszczona została wysoka, zamknięta tiara przynależna papieżowi. Przedstawieni zostali oni w asyście czterech innych duchownych ustawionych wokół ołtarza, spośród których jeden trzyma w dłoniach kadzielnicę, drugi natomiast kociołek na wodę święconą i kropidło. Po lewej stronie kwatery, w otwartych drzwiach świątyni, widoczny jest niski fragment ceglanego muru oddzielający usianą kępami trawy przestrzeń przed kościołem od ciemnoniebieskiego nieba. Jak wynika z analizy obiektu, ta partia kwatery została jednak przemalowana, a tło sceny pierwotnie najpewniej pokryte było złotem.
Pozyskana do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu kwatera, jak już wspomniano, stanowiła niegdyś część większego zespołu. Do naszych czasów, prócz pozyskanej do MNWr kwatery, zachowały się jeszcze dwie należące pierwotnie do tego cyklu. Pierwszą z nich jest panel z przedstawieniem – najpewniej – konfrontacji św. Piotra i Szymona Maga przed obliczem Nerona, eksponowany na wystawie stałej zamku w Pieskowej Skale (kolekcja Zamku Królewskiego na Wawelu), drugi natomiast – większy formatem – przedstawia św. Piotra przed Sanhedrynem i znajduje się w prezbiterium kościoła pw. św. Michała Archanioła w Miliczu.
Fot. Gabinet Dokumentów MNWr
Niestety dotychczas nieznany jest los ostatniej ze znanych nam kwater, ukazującej cudowne uwolnienie św. Piotra z więzienia przez anioła. Jej wygląd został jednak szczęśliwie udokumentowany w katalogu będącym pokłosiem wielkiej wystawy „Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters”, zorganizowanej we Wrocławiu w 1926 roku przez Heinza Braunego i Ericha Wiesego, na której cykl ten był prezentowany.
Fot. za: H. Braune, E. Wiese, Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters. Kritischer Katalog der Ausstellung in Breslau 1926, Leipzig [1929], Tfl. 187 a, b i d
Jeszcze przed II wojną światową interesująca nas kwatera – podobnie jak pozostałe części tego zespołu – połączona została z aktywnym w Norymberdze w latach 1455–1465 warsztatem Mistrza Ołtarza św. Wolfganga. To właśnie w obrębie czołowego dzieła tego warsztatu – nastawie ołtarzowej św. Wolfganga z kościoła pw. św. Wawrzyńca w Norymberdze – zauważalne są wyraźne analogie w sposobie przedstawiania postaci młodego biskupa – św. Marka w przypadku muzealnej kwatery oraz św. Konrada na lewym skrzydle norymberskiej nastawy.
W zestawieniu z innymi dziełami przypisywanymi temu warsztatowi dostrzec można również ogólne podobieństwo w kształtowaniu postaci ludzkich, w szczególności charakterystycznych, powtarzających się wielokrotnie typów twarzy, jak też m.in. w modelunku szat za pomocą światłocienia czy stosowanych elementach zdobniczych. Warto również wspomnieć, że przed II wojną światową na Śląsku znajdowała się jeszcze jedna nastawa ołtarzowa wiązana z warsztatem Mistrza Ołtarza św. Wolfganga – niewielki tryptyk ze sceną Wniebowzięcia Marii wykonany na zamówienie rodziny Imhoff do kościoła pw. św. Elżbiety we Wrocławiu (ob. w Muzeum Narodowym w Warszawie).
Po lewej: fragment jednej z kwater nastawy ołtarzowej św. Wolfganga z Norymbergii, po prawej: fragment kwatery ze zbiorów MNWr
Fot. Daderot, Wikimedia
Opisana tu kwatera stanowi niezwykle cenny nabytek nie tylko ze względu na niepodważalną klasę artystyczną, lecz również z uwagi na jej obecność na mającej miejsce w 1926 roku wystawie „Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters”. To bowiem sprawia, że jej włączenie do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu uznać można za kolejny etap prowadzonych obecnie prac mających na celu uczczenie nadchodzącego stulecia tego ważnego wydarzenia.
Agata Stasińska, Galerii Sztuki XII–XV w. Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Kwatera ze sceną z legendy św. Piotra eksponowana będzie w okresie od 21 lutego do 26 marca 2023 r. na wystawie stałej „Sztuka śląska XIV–XVI wieku” w gmachu głównym Muzeum Narodowego we Wrocławiu.