Syn kasztelana krakowskiego, wojewody bełskiego i ruskiego Jakuba Sobieskiego i Zofii Teofili Daniłowiczówny, wnuczki hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, urodzony w 1629 r. – Jan III Sobieski.
Zanim został królem, zdobył wszechstronne wykształcenie na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a także dzięki podróżom po Europie. Poprzez małżeństwo z Marią Kazimierą de la Grange d’Arquien, dworką królowej Marii Ludwiki, zbliżył się do francuskiego stronnictwa na dworze Jana Kazimierza.
Walczył przeciw Chmielnickiemu i przeciw Szwedom, a po zwycięstwie nad wojskami kozacko-tatarskimi pod Podhajcami otrzymał buławę hetmana wielkiego koronnego (1668). W krytycznym momencie kolejnego najazdu Turków w 1673 r. Sobieski wsławił się zwycięstwem, pokonując wojska nieprzyjaciela pod Chocimiem.
Po śmierci króla Wiśniowieckiego prawie jednogłośnie wybrano go w 1674 r. na tron polski. Jan III był nie tylko świetnym strategiem i dowódcą, ale też zręcznym, choć nie zawsze skutecznym politykiem. Jego ambitne plany zajęcia Śląska lub Prus w sojuszu z Francją przeciw Brandenburgii i monarchii Habsburgów nie powiodły się. Zagrożenie tureckie zmusiło króla do zmiany orientacji politycznej i zawarcia sojuszu antytureckiego z Habsburgami, a potem wejścia w skład Świętej Ligi wraz z monarchią habsburską, Wenecją i papiestwem (1684).
Poproszony przez cesarza Leopolda I o pomoc podczas najazdu Turków, objął dowództwo nad wojskami sprzymierzonymi i pokonał armię turecką pod Wiedniem w 1683 r. Sukces odsieczy wiedeńskiej zatrzymał turecką ekspansję w Europie Środkowej oraz przyniósł Sobieskiemu międzynarodową sławę jako obrońcy chrześcijaństwa.
Wizerunek króla na portrecie Jana Matejki obfituje w wiele akcesoriów i elementów stroju świadczących o waleczności i zwycięstwach. Ubrany jest w zbroję karacenową z krzyżami maltańskimi oraz dwiema tarczkami z płaskorzeźbionymi głowami lwów – symbolem siły Lwa Lechistanu, jak nazywali Sobieskiego Turcy. Identyczną zbroję wraz z szyszakiem przypisywaną Janowi III można oglądać obecnie w Zbrojowni w Dreźnie. Została przez Matejkę dokładnie skopiowana z XIX-wiecznej litografii według rysunku Aleksandra Lessera.
W prawej ręce Sobieski dzierży buławę hetmańską, zdobioną kamieniami szlachetnymi na romboidalnych polach, wzorowaną na buławie hetmana Stanisława Jabłonowskiego, przechowywanej w arsenale na Jasnej Górze. Na postumencie leży efektowny hełm drezdeńskiej karaceny Sobieskiego, tzw. szyszak karacenowy. Obok szyszaka buńczuk tatarski – zdobyczne insygnium władzy z półksiężycem, kulą i pękiem włosia na drzewcu, podobny do tego, który ofiarował Skarbcowi Jasnogórskiemu Jakub Sobieski. Napisy ROMA (Rzym) i VINDOBONA (łacińska nazwa Wiednia) odnoszą się do odsieczy wiedeńskiej.
Rysując twarz Sobieskiego, Matejko miał do dyspozycji liczne grafiki i malowane portrety z epoki. Zapewne oglądał barokowe wizerunki króla pędzla Daniela Schultza, np. króla w karacenie (Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu).
Grzegorz Wojturski
Ewa Halawa, Grzegorz Wojturski, Poczet królów polskich Jana Matejki, wyd. II, Wrocław 2019 ➸
■ Więcej wpisów ➸
■ Zoom na muzeum – zapraszamy również do lektury innych tekstów ➸