Wśród europejskich pieczęci miejskich, które znalazły się w przygotowanym ostatnio przeze mnie katalogu, znajduje się bardzo interesująca trzecia ogólnomiejska pieczęć francuskiego miasta Metz. Ogólnomiejska dlatego, że reprezentowała miasto jako gminę, a nie jej uprzywilejowane warstwy społeczne, a trzecia z racji chronologicznego następstwa.
Ogólnomiejska pieczęć miasta Metz należała do grupy najwcześniejszych europejskich sigilli tego typu. Tłok pieczęci pierwszej powstał w roku 1180/81, drugiej przed 1235, a trzeciej przed lub w roku 1300.
Wszystkie trzy mają prawie identyczną legendę napieczętną: SIGILLVM S[ANCTI] STEPhANI DE COMMVNITATE METENSI (pieczęć trzecia) i to samo przedstawienie napieczętne – scenę ukamienowania św. Szczepana. Tu nasuwa się pytanie o sens tak częstych zmian, skoro informacje zawarte na kolejnych bardzo drogich tłokach pieczętnych nie wnosiły nic nowego. Otóż tego typu zmiany najczęściej były wynikiem utraty tłoka, zniszczenia – np. w wyniku pożaru – lub pojawienia się fałszerstw dokumentów z pieczęciami oryginalnymi lub podrobionymi.
W tym konkretnym przypadku nie znamy przyczyn tych zmian i dlatego skupimy się tylko na ich różnicach formalnych i ikonograficznych. Przede wszystkim należy podkreślić duży dynamizm przedstawień, który klasyfikuje wszystkie trzy pieczęcie w grupie tzw. pieczęci narracyjnych.
Nie dość tego, pieczęć pierwsza jest najstarszą znaną pieczęcią tego typu. Jednocześnie pieczęcie te są pieczęciami patronackimi, gdyż przedstawiony na nich św. Szczepan był patronem miasta.
Ponieważ ich tłoki wykonane zostały przez różnych grawerów, zupełnie zrozumiałe są widoczne na nich różnice formalne.
Natomiast to, co w sposób istotny różni przedstawienie napieczętne pieczęci pierwszej od dwóch pozostałych, to widoczna ponad głową św. Szczepana Ręka Boga (Manus Dei, Dextera Domini), czyli personifikacja Boga Ojca.
Na dwóch pozostałych zastępuje ją Gołębica personifikująca Ducha Świętego. Różnica, z pozoru duża, sprowadza się jednak do tego samego przesłania – „w obliczu beznadziejności sytuacji, w jakiej znalazłeś się na Ziemi, otwieramy przed Tobą Niebo”.
Jest jeszcze drugi zasadniczy element, który odróżnia pieczęć pierwszą od dwóch pozostałych. Otóż odciski pieczęci pierwszej pozbawione były pieczęci odwrocia, tzw. contrasigillum. Pieczęć taka, odciskana na sferycznym odwrociu pieczęci głównej, służyła wzmocnieniu mocy prawnej uwierzytelnianego dokumentu oraz utrudniała wykorzystanie tak zabezpieczonej pieczęci w późniejszych zastosowaniach nielegalnych.
Zazwyczaj w praktyce kancelarii miejskich pieczęcią odwrocia była tzw. pieczęć sekretna służąca do uwierzytelniania dokumentów bieżących. W przypadku kancelarii miasta Metz rolę taką pełniła typowo kościelna ostroowalna pieczęć z przedstawieniem św. Pawła z mieczem, patrona kapituły katedralnej.
Każda z tych dwóch kolejnych pieczęci głównych miała swoją odrębną pieczęć odwrocia. Ich przedstawienia w warstwie formalnej różniły się nieznacznie, natomiast legendy w brzmieniu już trochę bardziej: SANCTVS PAVLVS APOSTOLVS i SANTVS POVLVS APOSTOLVS.
Zaprezentowana tutaj XIV-wieczna pieczęć miasta Metz znajduje się w Dziale Numizmatyczno-Sfragistycznym Muzeum Narodowego we Wrocławiu, a pochodzi ze słynnej dziewiętnastowiecznej kolekcji F.A. Vossberga, berlińskiego kolekcjonera urodzonego w Strzelnie k. Inowrocławia.
Kolekcja ta po jego śmierci zakupiona została do wrocławskich zbiorów muzealnych.
Wykorzystane ilustracje graficzne zaczerpnięte zostały z artykułu Alexandre Huguenina, Les armes de la ville de Metz, z 1853 r.
Artur Hryniewicz, Dział Numizmatyczno-Sfragistyczny Muzeum Narodowego we Wrocławiu
27 maja 2020
Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸