Wędrując po wystawie stałej „Sztuka śląska XIV–XVI w.”, nietrudno jest przeoczyć niepozorną figurę Marii Służebnicy Świątyni, wyeksponowaną na ścianie korytarza wiodącego ku wyjściu. Tymczasem rzeźbę charakteryzuje nie tylko niezwykły wdzięk postaci Marii, ale także rozbudowana wymowa ideowa, która warta jest poznania.
Przedstawienie Marii Służebnicy Świątyni nawiązuje do przekazów, zgodnie z którymi trzyletnia Maria została ofiarowana na służbę w świątyni w Jerozolimie. Zaświadczają o tym wczesnochrześcijańskie apokryfy – przede wszystkim Protoewangelia Jakuba z 2. poł. II w. oraz Ewangelia Pseudo-Mateusza z VI/VII w. Ofiarowanie Marii na służbę w świątyni upamiętniono odrębnym świętem, które zostało ustanowione w 1372 roku w Awinionie, a następnie rozprzestrzeniło się na pozostałe regiony Europy. Zapewne powstanie tego święta miało wpływ na pojawienie się przedstawień narracyjnych, ukazujących oddanie Marii na służbę w świątyni. Przeważnie należały one do cyklów przedstawień, których tematem były wydarzenia z życia Marii. Przykładem tego typu jest malowana górna kwatera na awersie skrzydła poliptyku ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu – datowanego na rok 1496 i wiązanego z warsztatem Mistrza Ołtarza z Gościszowic.
W 2. poł. XV w.rozpowszechnił się temat ikonograficzny Marii Służebnicy Świątyni, który alternatywnie jest określany jako wizerunek Marii w sukni z kłosami. Jest to przedstawienie o charakterze prezentacyjnym, które nie pojawia się w cyklach maryjnych. Pochodzenie schematu ikonograficznego jest wiązane ze srebrną figurą Marii z katedry w Mediolanie – wizerunkiem cieszącym się szczególną czcią, który zaginął jeszcze w XIV w. Malarskie lub rzeźbiarskie przedstawienia Marii Służebnicy Świątyni stały się szczególnie popularne w południowych regionach obszaru niemieckojęzycznego. Miały one przeważnie charakter dewocyjny i były przeznaczone do kultu prywatnego, ale przedstawienia Marii w sukni z kłosami występują niekiedy również w obrazach epitafijnych, a nawet nastawach ołtarzowych.
Maria jest ukazywana jako młoda dziewczyna – przeważnie w postawie stojącej, z rękami złożonymi w geście modlitwy, symbolizującym poddanie się woli Bożej. W większości przykładów smukła sylwetka Marii jest silnie wygięta, a układ rąk charakteryzuje szerokie, niemal nienaturalne rozstawienie łokci. Brak narracyjności zastępuje złożona symbolika poszczególnych elementów przedstawienia, która nawiązuje do przymiotów Marii. Szczególnie charakterystyczna jest ciemnoniebieska suknia ze złotymi kłosami pszenicy oraz złocistymi promieniami w partiach dekoltu i mankietów. Znaczenie takiej sukni nie jest jednoznaczne – przeważnie wiązane jest z porównaniem Marii do żyznej gleby, która bez zasiewu wydaje obfity plon. To porównanie, inspirowane treścią Pieśni nad Pieśniami (PnP 7,3), podkreśla dziewicze macierzyństwo Marii, a zarazem jej rolę w historii Zbawienia. Dziewictwo Marii podkreślają także rozpuszczone włosy oraz długi pasek, który swobodnie opada wzdłuż sukni. Suknia z kłosami bywa również wiązana z symboliką ofiary eucharystycznej – takie odczytanie mogłoby potwierdzić alternatywne zastosowanie motywu liści winnego krzewu w rzeźbie Marii z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, która znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
Przedstawienia malarskie ukazują Marię we wnętrzu świątyni albo na tle wzorzystej kotary, niekiedy podtrzymywanej przez anioły. Motyw Marii Służebnicy Świątyni występuje także w bardziej złożonych kompozycjach malarskich, czego przykładem może być epitafium duchownego z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, które obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Obraz ukazuje Marię wśród świętych, którzy towarzyszą centralnemu przedstawieniu Trójcy Świętej.
Figura Marii Służebnicy Świątyni w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu pochodzi z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu i jest datowana na lata 1490–1500. Rzeźba jest wykonana z drewna lipowego, opracowana pełnoplastycznie i polichromowana, a mierzy zaledwie 73 cm wysokości. Powstanie figury jest wiązane z pracownią wrocławską, która znajdowała się w kręgu oddziaływania warsztatu Mistrza Ołtarza Zwiastowania z Jednorożcem. Dzieło powtarza wszystkie elementy charakterystyczne dla tego schematu ikonograficznego – przy czym typowy wzór kłosów pszenicznych został zastąpiony przez złote palmety – kłosy.
Wrocławska rzeźba z kościoła św. Elżbiety wpisuje się w liczną grupę średniowiecznych realizacji tematu Marii Służebnicy Świątyni, który zyskał popularność również na Śląsku. Za ich powstaniem stały złożone treści późnośredniowiecznej teologii mariologicznej oraz nurty pobożności typowe dla końca XV w.
Autor jest studentem historii Sztuki UWr, na przełomie sierpnia i września 2020 odbywał praktyki
w Galerii Sztuki XII–XV w. w Muzeum Narodowym we Wrocławiu
14 października 2020
Więcej wpisów z cyklu „Intrygujące!” ➸