Parafrazując wieszcza, chciałoby się powiedzieć: Bibliotekę moją widzę ogromną. Początki Biblioteki Muzeum Narodowego we Wrocławiu sięgają 1947 roku, kiedy to powołano do życia protoplastę obecnego Muzeum Narodowego – Państwowe Muzeum we Wrocławiu, otwarte dla publiczności w 1948 roku.
Muzealnicy gromadzący i opracowujący zabytki, tworzący wystawy tak wtedy jak i dziś, nie mogą egzystować bez podstawowego pokarmu wiedzy przechowywanej w książkach, czasopismach, katalogach czy słownikach.
Po 1945 roku Muzeum Narodowe znalazło swą siedzibę w zabytkowym gmachu (z lat 80. XIX w.) dawnej siedziby Zarządu Prowincji Śląskiej. Po wyremontowaniu w 1952 roku północno-wschodniego skrzydła czytelnia Biblioteki znalazła swoje docelowe miejsce na parterze vis-à-vis gmachu ówczesnej Wrocławskiej Wojewódzkiej Rady Narodowej (obecnego Urzędu Wojewódzkiego), a magazyny zlokalizowano równolegle do Odry.
Fot. A. Podstawka, M. Lorek
Organizatorem i twórcą Biblioteki muzealnej był wielce zasłużony Józef Gębczak (1911–1979) historyk sztuki, archiwista, bibliotekarz. Dyrektor Muzeum Śląskiego w latach 1953–1959, kierownik Biblioteki od momentu jej powstania do roku 1977.
Z tego, co pozostało po wojnie, stworzył profesjonalną bibliotekę naukową.
Fot. archiwum MNWr
W tym pionierskim czasie Józef Gębczak pracował w zespole, który odkrywał i zabezpieczał lokalizacje m.in. składnic muzealnych (było ich ok. 90) – z tzw. Listy Grundmanna, w których w czasie wojny zmagazynowano zabytki pochodzące m.in. ze śląskich muzeów. Starał się do nich dotrzeć i je ocalić.
Fot. archiwum MNWr
Dyrektor Gębczak był też współautorem (wraz ze Stanisławem Straussem) informatora Biblioteka Muzeum Śląskiego we Wrocławiu oraz autorem opracowania Straty wojenne Dolnego Śląska w zakresie mienia artystycznego, opracował również Bibliografię historii sztuki na Śląsku do roku 1971.
Z dawnych przedwojennych muzeów wrocławskich, wbrew pozorom, zachowało się całkiem sporo bibliotecznych artefaktów.
Przede wszystkim rękopiśmienny katalog kartkowy – dziś można powiedzieć swoiste dzieło sztuki dokumentujące pracę bibliotekarzy. Katalog ten pochodzący z dawnego Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der bildenden Künste) przechowywany jest w dwóch szafach po 12 szuflad katalogowych każda. Karty katalogowe formatu 23,5 × 19 cm, których jest w sumie ok 24 tysiące, są zapisane różnobarwnym tuszem. Czytelnicy odwiedzających naszą bibliotekę korzystają do dziś z tego zabytkowego katalogu.
Fot. A. Podstawka
W skład zbioru książek obecnej biblioteki muzealnej wchodzą 3 specjalistyczne księgozbiory ocalałe z dawnych muzeów wrocławskich. I tak, ze wspomnianego Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych pochodzi ok. 20 tysięcy zachowanych woluminów dotyczących historii sztuk pięknych i rzemiosł. Wśród nich możemy wyróżnić ważne dla dziejów sztuki czasopisma.
Z dawnego Śląskiego Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności (Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer) pochodzi ok. 6 tysięcy woluminów, w tym katalogi wystaw i kolekcji oraz roczniki czasopism specjalistycznych.
Z biblioteki dawnego Krajowego Urzędu Prehistorii (Landesstelle für Vorgeschichte) pochodzi ok. 6 tys. woluminów, z których większa część została przekazana wrocławskiemu Muzeum Archeologicznemu. Z pozyskanych księgozbiorów muzealnych (ok. 30 tys. woluminów) najliczniejsze są publikacje wydane w latach 1870–1939.
Niezwykle cenna jest kolekcja starych druków – książek wydanych w latach 1455–1800, z których najstarszymi są tzw. inkunabuły (druki wydane do 1500 r.). Łącznie to ponad 1500 tytułów.
Do najcenniejszych należy Mszał wrocławski, wydany w Moguncji w 1499 r., zawierający grafikę Konrada Baumgartena; unikatowa jest Księga klejnotów bractw kurkowych autorstwa Georga Hayera z roku 1613, wydana przez wrocławską oficynę Magdaleny Baumann. Warto wspomnieć tu też o Leonardzie Davidzie Hermannie, niezwykłym pastorze, archeologu i jego księdze dokumentującej prowadzone przez niego wykopaliska w Masłowie, wydanej we Wrocławiu przez Christiana Brachvogla w 1711 r. z grafikami autorstwa Christiana Wincklera.
Mimo zniszczeń wojennych szczęśliwym trafem ocalały autentyczne biblioteczne regały pochodzące z Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności. Z dawnego wyposażenia zachowały się również 3 stoły, 3 krzesła i 2 fotele przechowywane dziś w magazynach naszego muzealnego Działu Mebli Galerii Rzemiosła Artystycznego i Kultury Technicznej, prowadzonego przez znawczynię tematu Małgorzatę Korżel-Kraśną.
Jak wynika z archiwalnych zapisków, na jednym z foteli każdego dnia pracy zasiadał sam Józef Gębczak, na drugim wieloletni pracownik administracji MNWr Józef Banaś.
Kierująca Biblioteką w latach 1977–2015 Elżbieta Afenda-Rossa doprowadziła do powstania katalogu rzeczowego zbiorów oraz niestrudzenie, rok po roku nabywała dla Biblioteki cenne pozycje książkowe, w tym zagraniczne publikacje pozwalające naszym koleżankom i kolegom opracowywać muzealne kolekcje.
Na zawsze w mojej pamięci pozostanie wielce zasłużona dla muzealnej Biblioteki Mieczysława Kowalczuk. Opracowywała zbiory, prowadziła inwentarze, przygotowywała i rozsyłała książki na wymianę, a przede wszystkim była ogromnie oddana studentom. Kiedy przeszła na emeryturę, błyskawicznie opanowała katalogowanie komputerowe. To właśnie od powszechnie znanej i szanowanej Pani Mieci uczyłam się zawodu w praktyce. Będąc jednocześnie historyczką sztuki i bibliotekarką (zdecydowanie z powołania), miała ogromną wiedzę na temat muzealnego księgozbioru. Dla czytelnika zawsze niezmiernie cierpliwa, uśmiechnięta i życzliwa. Kiedy czasami kolejno każda z nas wracała z magazynu z niczym, Pani Miecia bez problemu znajdowała poszukiwaną książkę.
Kolejny bardzo ważny etap rozwoju Biblioteki to jej cyfryzacja. W 2002 roku zapadła decyzja o komputerowym opracowaniu zbiorów, co uważam za osobisty sukces. W roku 2015 objęłam kierownictwo Biblioteki i uruchomiliśmy katalog online, w którym udostępniamy opracowane rekordy bibliograficzne w powszechnie stosowanym formacie. Ten wielki sukces współtworzył zespół w składzie: Maria Piotrowska, Dorota Polak, Beata Szczupakowska, Przemysław Tarka.
Dziś zbiory Biblioteki liczą ponad 112 tysięcy woluminów. Obok wspomnianych starodruków obejmują one także rękopisy, zbiory kartograficzne, czasopisma a przede wszystkim książki – podobnie jak sto lat wcześniej, służące badaczom i miłośnikom sztuki i rzemiosła, dostępne w czytelniach dawnych wrocławskich muzeów: katalogi zbiorów, zabytków, leksykony, opracowania tematyczne, monografie artystów itp.
W jubileuszowym 2018 roku miała miejsce pierwsza, biblioteczna historyczna wystawa „Sztuka druku. Europejskie oficyny wydawnicze w starodrukach Biblioteki Muzeum Narodowego we Wrocławiu”. Jako jej współkuratorka wraz z Marią Piotrowską zaprezentowałyśmy ponad 100 najcenniejszych książek z zasobu starych druków, ekspozycji towarzyszył katalog.
Fot. A. Podstawka
Dawnym czytelnikom Muzeum Rzemiosł patronował i z pewnością pomagał w pracy naukowej, ocalały z pożogi wojennej – tajemniczy Idolino. Wykonana w pierwszej poł. XIX w. kopia brązowej rzeźby rzymskiej tzw. Idolino z Pesaro (V w. p.n.e.) przedstawia nagiego młodzieńca z wyciągniętą do przodu prawą ręką. Niezachowana dziś lampa, trzymana pierwotnie w wyciągniętej ręce, zachęcała zarówno do zabawy, jak i nauki. Rzeźba znajdowała się w zbiorach Muzeum Rzemiosł od 1899 roku, a w 1948 roku, ocalała z pożogi wojennej, trafiła do naszego Muzeum.
Każdy, kto przebywa w naszej czytelni wśród zachowanych starych i masywnych regałów bibliotecznych i korzysta z dawnych kart katalogowych, wybierając z nich książkę, może trafić na tę, którą być może czytali przed laty Erwin Hintze, Karl Masner czy Heinrich von Korn. To jakby przenieść się w czasie (za sprawą tajemniczego Idolina?) do ówczesnego Wrocławia… Jedynie katalog cyfrowy uzmysławia nam, że mamy przecież XXI wiek.
Czy do naszej muzealnej czytelni powróci tajemniczy i magiczny Idolino?
Barbara Fercowicz, kierownik Biblioteki Muzeum Narodowego we Wrocławiu
17 sierpnia 2022
Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸