Na początku XVIII w., w roku 1711, ukazała się pierwsza na Śląsku monografia stanowiska archeologicznego – jej autorem był pastor Leonhard David Hermann (1670–1736).
Jego głośne dzieło Maslographia oder des schlesischen Massel im Oelss-Bernstäditischen Fürstenthum mit seinen Schauwürdigkeiten (nazwa pochodzi od wsi Masłów, niem. Massel, dziś pow. Trzebnica) opisuje zabytki z wykopalisk na cmentarzysku ciałopalnym w rodzinnym Masłowie, zlokalizowanym na wzgórzu Toeppelberg. Pierwsza wzmianka o odkryciu pogańskich urn w Masłowie pochodzi z 1544 r.
O masłowskich urnach wspominali śląscy historycy Jacob Schickfuss (1574–1637), Nicolaus Henelius (1582–1656) w swojej Silesiographii (1613) oraz Georg Thebesius (1636–1688).
Pastor Hermann był powszechnie znanym lokalnym patriotą. Urodzony w Masłowie, przez większość życia nie opuścił rodzinnej miejscowości. Urząd kościelny odziedziczył po swoim ojcu, który także był nietuzinkowym pastorem – napisał wiele książek o problematyce religijnej oraz dzieło o heraldyce śląskiej wydane w 1699 r. Nie dziwi zatem, że syn kontynuował zainteresowania naukowe zaszczepione przez ojca. Pasję badawczą Leonhard David pogłębił u księcia oleśnickiego Christiana Ulricha, u którego w latach 1678–1705 pozostawał na służbie jako adiunkt ministerialny księstwa.
Wszechstronnie wykształcony, władca śląski z dynastii Wirtembergów był mecenasem nauki i sztuki. Zgromadził dużą bibliotekę, zbierał monety, rzadkie kamienie, obrazy holenderskich mistrzów oraz miejscowe zabytki. Swoje zbiory zgromadził w zamku oleśnickim, gdzie założył Gabinet Osobliwości (Kunstkamer).
To wykopaliska właśnie tak bardzo zainteresowały i rozbudziły pasję odkrywcy u pastora Hermanna. Na zamku księcia prawdopodobnie też poznał Jana Sinapiusa młodszego (zm. 1725), historyka śląskiego i pisarza, dyrektora oleśnickiego książęcego gimnazjum, wychowawcę książęcych synów, oraz świetnego rysownika i grafika Christiana Wincklera (1677–1741) z Oleśnicy, z którymi później współpracował.
W 1705 r. po śmierci ojca Leonhard David zostaje mianowany pastorem w Masłowie. Tam, mając na głowie liczne obowiązki kościelne i utrzymanie rodziny (13 dzieci, w tym 12 dziewczynek), zajmuje się także z wielkim oddaniem pracą naukową.
W ciągu swego życia ze stanowiska archeologicznego w Masłowie wykopał i zgromadził ok. 10 000 urn. Masłów to stanowisko wielokulturowe, głównie cmentarzysko kultury łużyckiej (1700–400 p.n.e) z epoki brązu.
Obok urn z grobów obwarowanych kamieniami, wykopano liczne zabytki brązowe: szpile, bransolety, zapinki, igły, uzbrojenie, groty strzał, sztylet, nożyce do strzyżenia owiec, a także monety antyczne, skamieniałości i inne.
Miedzioryty autorstwa Christiana Wincklera
Epokowe dzieło pastora Hermanna Maslographia… na 329 stronach zawiera nie tylko rozważania na temat archeologicznych artefaktów, ale przedstawia również spostrzeżenia z badań nad historią i historią naturalną oraz pełne jest odniesień teologicznych. Biblioteka Muzeum Narodowego we Wrocławiu w swoim zbiorze starodruków posiada ten cenny i niezwykle wartościowy druk. Dzieło to zostało wydane w brzeskiej oficynie Gottfrieda Gründera (działającej w latach 1711–1717), a nakładcą był wrocławski księgarz i wydawca Christian Brachvogel.
Księga ta jest odbiciem epoki baroku, pełno w niej aforyzmów, przysłów, sentencji i cytatów z Biblii oraz autorów starożytnych. Jest swoistym kompendium wiedzy na różne tematy nurtujące ówczesne społeczeństwo. W książce tej wspominany już znany oleśnicki grafik Christian Winckler wykonał 16 całostronicowych ilustracji, które dokumentowały odkrycia pastora Hermanna.
Frontyspis przedstawia panoramę Masłowa, a pozostałe tablice formy grobów ciałopalnych odkrytych w Masłowie oraz zabytki archeologiczne odkrywane przez lata na cmentarzysku w Masłowie.
Dodatkiem do książki jest rozdział poświęcony ówczesnym właścicielom Masłowa – Ecke Frierichowi von Kreckwitz (zm. 1742) i jego żonie Ursuli Helenie von Kreckwitz (zm. 1713?) z domu von Diebitsch (Dybicz), pochodzących ze starych śląskich rodów Kreckwitz i Diebitsch. Jedna z gałęzi rodu Kreckwitz posiadała Masłów od 1589 r.
Grafika przedstawiająca panoramę miasta zwieńczona jest koroną unoszoną przez putta z herbami właścicieli posiadłości: von Kreckwitz i von Diebitsch. Rozdział otwiera karta tytułowa honorująca wmurowanie kamienia węgielnego pod pałac Kreckwitzów w Masłowie (22 kwietnia 1706 roku).
Maslographia… przyniosła autorowi dużą sławę, również poza granicami Śląska. Już w 1705 roku Leonhard D. Hermann, chcąc podkreślić wagę wykopalisk, kazał zbudować drewnianą konstrukcję (szafę) w kształcie piramidy. Piramidka podparta kulami w czterech narożnikach została umieszczona na postumencie. Całość – ścianki zewnętrzne i wewnętrzne ozdobił malowidłami przedstawiającymi: zabytki, broń, narzędzia, ozdoby, a także inskrypcjami z cytatami z Biblii oraz przedstawieniami Masłowa. Wewnątrz na półkach umieścił naczynia gliniane i inne znaleziska.
Jeszcze tego samego roku piramidkę wraz z zawartością pastor podarował bibliotece przy kościele św. Bernardyna we Wrocławiu. Stamtąd piramidka-mauzoleum trafiła w 1876 roku do wrocławskiego Muzeum Starożytności Śląskich (Museum Schlesicher Altertümer, nr inw. 7962), a dziś znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu.
W uznaniu zasług na polu naukowym Leonarda D. Hermanna spotkał ogromny zaszczyt – 20 czerwca 1725 roku został powołany na członka prestiżowego Królewsko-Pruskiego Towarzystwa Wiedzy (Königlich Preussische Sozietät der Wissenschaften, zał. w 1700 roku, dziś Die Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften). Z okazji tego wydarzenia dwaj śląscy poeci: Gottfried Christian Mayer i Adam Bernhard Pantke, napisali okolicznościowe mowy, a oleśnicki rytownik Christian Winckler wykonał jego miedziorytniczy portret.
Przez wiele lat pastor Hermann zgromadził niezwykle cenną kolekcję artefaktów: osobliwości natury roślin i zwierząt, skały, i minerały, pogańskie naczynia grobowe, różne pomoce matematyczne. Po śmierci pastora cała jego kolekcja trafiła do książęcego gabinetu osobliwości w Oleśnicy. W 1809 roku książę brunszwicko-leśnicki Friedrich Wilhelm „Czarny Książę” z dynastii Welfów, potrzebując pieniędzy na zaciąg wojsk, oleśnicką kolekcję sprzedał. Z biegiem lat uległa ona rozproszeniu. Wśród archeologów istnieje kilka teorii co do miejsc, w których mogły się znaleźć rozproszone zbiory Hermanna.
Niezależnie od wszystkiego, dzięki odkryciom i badaniom pastora Hermanna Masłów zyskał miano kolebki prehistorii śląskiej, a Leonard Dawid – tytuł pierwszego śląskiego archeologa.
Barbara Fercowicz, kustosz, kierownik Biblioteki Muzeum Narodowego we Wrocławiu
30 grudnia 2020
Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸