Senat Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę o ogłoszeniu roku 2023 Rokiem Włodzimierza Przerwy-Tetmajera. Z okazji przypadającej setnej rocznicy śmierci artysty postanowiono uhonorować go „W uznaniu wielowymiarowej działalności […], obejmującej zarówno aktywność artystyczną, społeczną, jak i zaangażowanie w odzyskanie przez Polskę niepodległości”.
Włodzimierz Tetmajer – malarz, grafik, scenograf i literat, a także polityk i aktywny działacz ludowy – był jedną z najciekawszych postaci okresu Młodej Polski. Jego zamiłowanie do wsi i kultury ludowej znalazło wyraz w małżeństwie zawartym w 1890 r. z Anną Mikołajczykówną, córką gospodarza z podkrakowskich Bronowic. W słynącym z gościnności bronowickim domu Tetmajerów bywali zarówno okoliczni włościanie, jak i przedstawiciele krakowskiej bohemy, świata nauki, polityki i sztuki. Anna i Włodzimierz Tetmajerowie zostali uwiecznieni na kartach dramatu Stanisława Wyspiańskiego jako Gospodarz i Gospodyni, bo to w ich domu odbyło się słynne wesele Lucjana Rydla z Jadwigą, siostrą Anny Tetmajerowej.
W zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu znajduje się kilka prac Włodzimierza Tetmajera, z których moją szczególną uwagę zwrócił malowany na płótnie obraz Przed Piastową chałupą, znany również jako Piast i Rzepicha lub Piastowi goście. Akcja rozgrywa się latem, o czym świadczą kwitnące malwy i dziewanna. W pełnym słońcu zmierza drogą ku chałupie orszak postaci wiedzionych przez dwójkę nietypowych pielgrzymów. Na powitanie wychodzi im Piast, dalej za nim ku gościom zwraca się Rzepicha, a towarzyszy jej odwrócony tyłem do widza synek. Obok widzimy fragmenty zabudowań wiejskich, drewnianą koleśnicę i koło od wozu – elementy nawiązujące do zajęć pierwszego Piasta, który według Galla Anonima był oraczem, a wedle późniejszych podań m.in. kołodziejem. Szczególnie godne uwagi jest umieszczenie przez Tetmajera motywu legendy o protoplaście piastowskiego rodu w realiach Bronowic – widzimy tu nie tylko typową podkrakowską zabudowę, ale również charakterystyczne bronowickie stroje.
Scena jest interpretacją jednego z wątków legendy dynastycznej opowiadającej o początkach państwa polskiego. Według niej wśród przybyłych na postrzyżyny Piastowego syna mieli znajdować się dwaj nieznani wędrowcy – na obrazie to oni, wspierając się na laskach zwieńczonych krzyżami na kulach, udekorowani religijnymi symbolami (ikona, medaliony, różaniec) prowadzą barwny orszak gości. Zgodnie z podaniem to właśnie tajemniczy przybysze dokonali postrzyżyn chłopca i nadali mu imię Siemowit, wypowiadając jednocześnie proroctwo dotyczące jego królewskiej przyszłości. Inne legendy głosiły, że wędrowcy ci mieli być aniołami bądź świętymi, co mogło symbolicznie uzasadniać boskie prawo Piastów do tronu polskiego.
Od połowy XIX w. chętnie łączono w Polsce mit Piasta – dzielnego, cnotliwego chłopa – z patriotycznym mitem racławickich kosynierów. Jak pisze badaczka malarskich interpretacji piastowskiego mitu Małgorzata Fąfrowicz: „Budując bajecznie kolorową wieś polską, nie zapomniano, że Piast, staropolski oracz, jest jednocześnie dziarskim chłopem zahartowanym w racławickim boju”.
W 1920 r., w wojnie polsko-bolszewickiej, zginął najstarszy syn Włodzimierza Tetmajera – Jan Kazimierz. W wydanym już po śmierci artysty wzruszającym tomie wierszy poświęconych pamięci syna można odnaleźć wskazówki do interpretacji przedstawionej sceny. Oto Tetmajer kilkakrotnie podkreśla swoją głęboką duchową więź z postacią Tadeusza Kościuszki. Opisuje także, że portret zmarłego syna został umieszczony w bronowickim domu tuż pod wizerunkiem racławickiego wodza, którego nazywa Chłopskim Hetmanem. Powstaje swoista triada powiązań – pierwsi Piastowie to narodziny państwa; racławiccy chłopi pod wodzą Kościuszki to symbol nieugiętej walki o niepodległość; współcześni chłopi to nadzieja na odrodzenie państwa polskiego. Wyraz przekonaniom o kluczowej roli chłopów w drodze do niepodległości dał Tetmajer jako współzałożyciel i aktywny działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”.
Jest tu jeszcze pewien bardziej osobisty wątek: we wspomnianym zbiorze wierszy Tetmajera pojawiają się liczne porównania żony Anny do piastowskiej pramatki Rzepichy. Czytamy m.in.:
„Lecz ty mi w życiu, Piastowska gaździno!
świecisz pochodnię myśli czystej, świętej,
Twą prostą, wiejską, słoneczną ścieżyną,
wiedziesz mnie w światło z drogi złej i krętej”.
Czy zatem pod postaciami ukazanego na obrazie Piasta, Rzepichy i Siemowita nie kryją się sam artysta, jego żona (profil Rzepichy przypomina rysy Anny Tetmajerowej) i synek Jan Kazimierz w ich bronowickim otoczeniu? Przypuszczenie to może wzmacniać fakt, że w roku malowania obrazu (1908) pierworodny syn Tetmajera kończył 7 lat, a zatem był dokładnie w tym wieku, w którym wedle staropolskich obyczajów odbywała się uroczystość postrzyżyn. W swoich utworach Tetmajer wielokrotnie wspomina, że od maleńkości syn przygotowywany był do podjęcia ważnej roli w walce o niepodległość kraju. Ukazany na pierwszym planie chłopiec, w wojskowym czaku na głowie, upozowany jak mały dowódca, może być symbolem nie tylko nadziei ojca pokładanych w dziecku, ale też reprezentantem całego nowego pokolenia. To ono – o czym Tetmajer jeszcze w 1908 r. nie wiedział – wkroczy w dorosłość już w wolnej Polsce, choć wielu, w tym jego syn, zapłaciło za utrzymanie tej wolności najwyższą cenę.
Anna Jezierska, Dział Malarstwa XVI–XIX w. MNWr
14 czerwca 2023
Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸