Kompleks pałacowo-parkowy w Lewkowie jest jednym z najcenniejszych zabytków Wielkopolski. Został otwarty dla publiczności jako muzeum jesienią 2022 r. po kilkuletnim remoncie i modernizacji. W 2024 r. otrzymał prestiżową nagrodę w Konkursie „Zabytek zadbany”, który od 49 lat organizuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalny Konserwator Zabytków.
W Muzeum w Lewkowie można zwiedzać pałac oraz ogród przypałacowy, zaplanowany jako park krajobrazowy i urządzony na wzór ogrodów angielskich. Takie rozwiązanie otoczenia rezydencji należało do jednych z pierwszych w Wielkopolsce.
Fot. 1: Jakub Fibich; fot. 2: PR Muzeum w Lewkowie
Na przykładzie tej budowli można poznać architekturę, wystrój i wyposażenie popularnego na ziemiach polskich typu pałacu klasycystycznego. Wybór stylu rodowej siedziby był nie tylko uzależniony od panującej mody, ale także miał podkreślać narodowość właściciela i manifestować jego patriotyczną postawę. Wzniesiony został na podstawie planu stworzonego przez wybitnego warszawskiego architekta królewskiego Jana Christiana Kamsetzera (1753–1795) w latach 1786–1788 dla pałacu w Siernikach na zlecenie Katarzyny z Raczyńskich Radolińskiej.
Fot. Jakub Fibich, Muzeum w Lewkowie
Pałac w Lewkowie powstał jako klasycystyczna budowla o zwartej, dwukondygnacyjnej, podpiwniczonej bryle, nakrytej niewysokim, czterospadowym dachem. Założony był na rzucie prostokąta z okazałym portykiem od frontu oraz trójbocznym ryzalitem w osi elewacji tylnej.
Fot. Muzeum w Lewkowie
Elewacje pokryte tynkiem i wsparte na wysokim cokole uzyskały bardzo bogatą dekorację sztukatorską oraz boniowanie w części cokołowej i na pilastrach akcentujących naroża. O wyrazie dziewięcioosiowej elewacji frontowej, a tym samym całego budynku, zadecydowało opracowanie jej środkowej części.
Znajduje się tam monumentalny portyk, poprzedzony szerokimi schodami prowadzącymi na wysoki parter. Cztery jońskie kolumny portyku wspierają trójkątny naczółek, obwiedziony profilowaniem i ząbkowaniem. W polu naczółka umieszczona została prostokątna tablica z napisem: „SOBIE, SWOIM PRZYJACIOŁOM, POTOMNOŚCI”.
Fot. Jakub Fibich, Muzeum w Lewkowie
Od frontu przed budynkiem znajduje się dziedziniec honorowy w formie dużego kolistego podjazdu, obejmującego gazon kwiatowy. Ponadto stoją tam, symetrycznie względem fasady pałacu ustawione, dwa oddzielne budynki – oficyny – spełniające dawniej funkcje mieszkania dla zarządcy oraz ochronki dla dzieci z lazaretami dla kobiet i mężczyzn.
Charakterystyczny portyk w elewacji frontowej pałacu stał się najbardziej rozpoznawalnym elementem pałacu klasycystycznego i był powtarzany w późniejszych budowlach tego typu w Polsce. W drugiej połowie XIX w. w Wielkopolsce będącej pod zaborem pruskim przyjął się zwyczaj manifestowania polskiej tożsamości narodowej poprzez architekturę, będącą symbolem odrębności polskiego ziemiaństwa. Wówczas zarówno nowo wznoszonym siedzibom, jak i przebudowywanym starano się nadać klasycystyczny wygląd, poprzez wykorzystanie różnych rozwiązań monumentalnego portyku z tympanonem. Uznawano bowiem ten styl za narodowy, polski. Muzeum w Lewkowie ukazuje najbardziej reprezentatywny typ budowli rezydencjonalnej w Polsce w XVIII i XIX w.
Wnętrze budowli jest dwukondygnacyjne. W części parterowej odtworzony został dawny wystrój wnętrz pałacu – pisząca te słowa była autorką wystawy wnętrz pałacowych i tekstów informacyjnych na ekspozycji w Muzeum w Lewkowie – oraz przedstawione zostały niezwykłe dzieje jego właścicieli – rodziny Lipskich herbu Grabie. Dzięki wystawie poznać można codzienne życie ziemiaństwa wielkopolskiego, mocno zaangażowanego w działania na rzecz odzyskania niepodległości przez Polskę.
Pałac zbudowany w latach 1788–1791 przez Wojciecha Lipskiego, łowczego kaliskiego i adiutanta generała króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (od 1776 r.), był zamieszkały przez rodzinę Lipskich, bez przerwy, do wybuchu II wojny światowej. Z Lipskich z Lewkowa wywodziło się wielu działaczy narodowościowych i społecznych, a pałac był miejscem licznych zjazdów i spotkań patriotycznych. W latach 1939–1945 rezydencję zajęli Niemcy, którzy ją ograbili i zniszczyli jej wyposażenie (w zemście za działalność Józefa Lipskiego na stanowisku ambasadora Polski w Niemczech w latach 1934–1939).
Fot. archiw., Muzeum w Lewkowie
Pałac w Lewkowie zgodnie z modą przybyłą z Anglii w drugiej połowie XVIII w. upodobnił się do założeń willowych. Układ jego pomieszczeń reprezentował przyjęty wówczas schemat: po stronie lewej od wejścia znajdowały się główna sala jadalna i kredens (czasami też pokój bilardowy), na osi budynku duży salon, służący także jako sala balowa, a po prawej mniejsze apartamenty prywatne jak buduar, salonik, gabinet pana domu.
Fot. Muzeum w Lewkowie
Ten podział na część reprezentacyjną (po lewej stronie pałacu) i mieszkalną (po prawej) stał się tradycyjny dla Wielkopolskich rezydencji i obowiązywał przez cały XIX w. Wnętrza urządzone były zgodnie z aktualnymi trendami modowymi oraz nawiązywały do architektury pałacu – utrzymane były w stylu klasycystycznym.
Fot. Muzeum w Lewkowie
Ściany i sufity zdobiły dekoracje malarskie i sztukatorskie. Płaszczyzny ścian dzieliły malowane pola geometryczne o różnych kształtach, wypełnione iluzjonistycznymi przedstawieniami pejzaży (włoskich, egipskich, wielkopolskich), kwiatów, girland, zwisów, panoplii, instrumentów muzycznych, zwierząt, ludzkich głów i postaci, antycznych postaci i posągów.
Sufity z wielkim umiarem zdobiły fasety oraz centralnie umieszczone rozety z dekoracją sztukatorską. Tylko w jednym pomieszczeniu pałacu (w głównej jadalni) na ścianach znajdowały się, wykonane w technice sztukatorskiej, prostokątne pola ze stylizowanymi motywami groteskowo-roślinnymi. Naśladowały one ornamenty stosowane w renesansie włoskim.
Fot. Muzeum w Lewkowie
Dekoracje malarskie – jak pejzaże włoskie z antycznymi budowlami, rzędy popiersi, postaci w togach, scenki rodzajowe z udziałem bachantek czy wreszcie rozety, tarcze – odnosiły się bezpośrednio do sztuki starożytnej, głownie w rzymskim wydaniu. Natomiast motywy egipskie, pojawiające się w jednym pomieszczeniu (saloniku egipskim), należały do rzadkości (stały się modne około 1800 r. w związku z podbojami cesarza Francji Napoleona I Bonaparte).
Autorem projektu malarstwa iluzjonistycznego w pałacu był najprawdopodobniej warszawski dekorator wnętrz i malarz Antoni Smuglewicz (1740–1810). Powstały one dekadę później niż budynek pałacu w Lewkowie.
Ważnym dopełnieniem dekoracji wnętrz pałacu są piece i kominki utrzymane także w stylu klasycystycznym. Najbardziej okazałe dwa piece zainstalowano w sali balowej, a przypominają budowlę zwaną „glorietta”, zwieńczone smukłymi rzeźbami przedstawiającymi boga wojny – Marsa i boginię mądrości i sprawiedliwej wojny – Atenę.
Pałac w Lewkowie był świadkiem nie tylko działań narodowowyzwoleńczych, ale także miejscem wychowania patriotycznego kilku pokoleń rodziny Lipskich. Był też wraz z otaczającym majątkiem miejscem pracy kilku pokoleń tej ziemiańskiej rodziny. Warto zobaczyć to niezwykłe miejsce!
Małgorzata Korżel-Kraśna, kuratorka Galerii Rzemiosł Artystycznych i Kultury Technicznej MNWr
18 grudnia 2024
Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸