Intrygujące!
„Kolekcje szkła w dawnych muzeach Wrocławia”

Elżbieta Gajewska-Prorok

Przed II wojną światową kolekcja szkła Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności we Wrocławiu ze zbiorem barokowych szkieł śląskich należała do największych i najbardziej wartościowych w Niemczech.

W wyniku działań wojennych, m.in. rozproszenia i rozgrabienia muzealiów wrocławskich, w tym ok. 1500 wyrobów ze szkła, ewakuowanych do  skrytek w latach 1943–1944 oraz spalenia Muzeum Zamkowego w maju 1945 r. – do dziś zachował się w stolicy Dolnego Śląska ułamek tej cennej kolekcji.

Część kolekcji szkła z dawnych muzeów Wrocławia, zabezpieczona przez władze państwowe tuż po wojnie, trafiła do muzeów w Polsce, m.in.  do Muzeum Narodowego w Warszawie czy Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, gdzie przechowywane są do dziś.

Tymczasem pierwsze wrocławskie publiczne muzeum sztuki – Königliches Museum für Kunst und Altertümer (Królewskie Muzeum Sztuki i Starożytności) – powstało już w 1815 r. i wśród najcenniejszych zabytków gromadziło także przykłady rzemiosła artystycznego.

Jednym z najcenniejszych zabytków ze szkła, który trafił w wyniku sekularyzacji w 1810 r. do zbiorów Królewskiego Muzeum, była tzw. szklanica św. Jadwigi, księżnej śląskiej – przechowywana do 1567 r. w klasztorze cystersów w Henrykowie, a potem w klasztorze Rycerskiego Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą we Wrocławiu. Oba miejsca były związane z osobą św. Jadwigi Śląskiej – jej mąż, książę Henryk I Brodaty, był fundatorem opactwa w Henrykowie. Z kolei zakon szpitalników sprowadziła do Wrocławia przed 1248 r. księżna Anna, żona księcia Henryka Pobożnego a synowa św. Jadwigi.

Podstawę szklanicy stanowi oprawa o renesansowych kształtach wykonana z pozłacanego srebra, na której umieszczono cztery okrągłe, reliefowe medaliony przedstawiające ewangelistów wraz z ich atrybutami. Pomiędzy nimi, na czterech owalnych tarczach z barwnej emalii, widnieją herby Rycerskiego Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą klasztoru św. Macieja oraz opactwa św. Wincentego we Wrocławiu, a także klasztorów w Lubiążu i Henrykowie. W herbach znajdują się inicjały mistrzów i opatów zarządzających tymi klasztorami około 1567 i 1568 r.: Bartholomäusa Mandela (1561–1586), mistrza Zakonu Krzyżowców; Johannesa Cyrusa (1561–1586), opata klasztoru św. Wincentego; Johannesa VII (1562–1568), opata z Lubiąża; Andreasa (1554–1577), opata z Henrykowa.

W 1858 r. z inicjatywy społecznej powstało Muzeum Starożytności Śląskich (niem. Museum Schlesischer Altertümer), a pierwsza wystawa odbyła się w gmachu Starej Giełdy (Alte Börse) przy pl. Solnym. W tzw. sali mieszczańskiej (niem. Bürgersaal) eksponowano m.in. witraże i naczynia ze szkła z różnych epok, wśród nich trzy tzw. szkła św. Jadwigi: wspomnianą już szklanicę z Muzeum Królewskiego, grubościenną, szlifowaną reliefowo szklanicę w srebrnej oprawie z XV w. i srebrny dzbanuszek ze szklanym cylindrem wewnątrz (obecnie w zbiorach MMWr).

Od 1862 r. zbiory Muzeum Starożytności Śląskich, połączone ze zbiorami Królewskiego Muzeum, umieszczono w dawnym klasztorze augustiańskim na Wyspie Piaskowej i udostępniono zwiedzającym. Jednym z najważniejszych nabytków po 1869 r. były trzy średniowieczne witraże z kościoła w Ozorowicach, zaginione w 1945 r.

W latach 80. XIX w. do zbiorów muzealnych pozyskiwano zabytki szkła okazjonalnego, rysowanego diamentem i malowanego; naczynia użytkowe z hut śląskich czynnych w XVII w. m.in. na Śląsku Opawskim i w Szklarskiej Porębie oraz naczynia luksusowe z huty Weissbach w Białej Dolinie w Szklarskiej Porębie.

W latach 1886–1887 odkryto w podwrocławskim Zakrzowie trzy bogato wyposażone groby z przełomu III i IV w. Znalezisko nazwano „Skarbem z Zakrzowa” (niem. Fund von Sacrau). Wykopaliska prowadził dr Herman Luchs, dyrektor Muzeum Śląskich Starożytności, oraz dr Wilhelm Grempler, profesor medycyny i archeolog, który opracował znalezisko obejmujące kilkaset obiektów, złotych oraz srebrnych ozdób i przyrządów, przedmiotów z brązu, ceramiki i szkła.

Dr Grempler był niezwykle zasłużony dla kultury Wrocławia, współorganizował reorganizację Muzeum Starożytności Śląskich, przekształconego w Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności (Museum für Kunstgewerbe und Altertümer) oraz ofiarował do zbiorów muzealnych liczne dzieła sztuki.

Od 1879 r. Muzeum Starożytności Śląskich mieściło się tymczasowo w gmachu Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der bildenden Künste). Tam też eksponowano „Skarb z Zakrzowa”, m.in. trzy czarki ze szkła mozaikowego, fragmenty szklanych naczyń i paciorki.

Znalezisko z Zakrzowa było największym odkryciem tego typu w Niemczech w końcu XIX w. i jest jednym z największych do dzisiaj w tej części Europy. Niestety, złote precjoza zaginęły w 1945 r. w Berlinie, gdzie były wcześniej prezentowane na wystawie muzealnej. Większość nielicznych zachowanych zabytków ze skarbu zakrzowskiego trafiło do Muzeum Narodowego w Warszawie oraz do Muzeum Śląskiego we Wrocławiu, a później do Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu.

W 1899 r. zbiory Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności zostały umieszczone w przebudowanym na cele muzealne budynku dawnego Sejmu Krajowego, zwanego Domem Stanów (Ständehaus). W galerii na parterze eksponowano m.in. zabytki związane z historią cechów, w tym naczynia szklane. Na pierwszym piętrze w pomieszczeniu nr VIII prezentowano dużą kolekcję szkła śląskiego oraz innych obszarów Europy z XVII i XVIII w.

Zakupy wielu obiektów finansowało muzeum dzięki pomocy licznych prywatnych fundacji, nie brakowało także darów. W latach 60. XIX w. Adolf Seiler, właściciel największej wrocławskiej firmy witrażowej Kunst Institut für Glasmalerei, przekazał do Muzeum Starożytności Śląskich kilka śląskich witrażyków pamiątkowych z XVII w. oraz renesansowy witraż z herbem Oleśnicy, pochodzący z kaplicy zamku oleśnickiego.

Śląskie szkło barokowe, weneckie szkło renesansowe i witraże kupowano z największej na Śląsku kolekcji dzieł sztuki należącej do barona Alexandra von Minutoli Woldeck z Biedrzychowic, rozprzedawanej od 1872 roku. W latach 80. XIX w. pozyskano jako depozyty wiele obiektów z dawnej wrocławskiej kolekcji Georga Benjamina Kriegera i Christiana Fryderyka Paritiusa.

Do czasu I wojny światowej wiele zabytków kupiono do zbiorów Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności w antykwariatach we Wrocławiu (m.in. u Ferdinanda i Eugena Meckauerów, Maxa Altmanna) i Berlinie (Wollmanna i Weiss­nera) oraz od osób prywatnych na Śląsku, w Berlinie, Dreźnie, Kolonii, Wiedniu.

Do najcenniejszych nabytków, jakie udało się wtedy zakupić, należał m.in. tzw. puchar króla Macieja Korwina z ok. 1480 r. – weneckie szkło z herbami królestwa Czech i królestwa Węgier, malowane farbami szkliwnymi.

Puchar był przechowywany przez wiele pokoleń przez członków starego śląskiego rodu szlacheckiego von Rothkirch. Legenda rodzinna głosiła, że ów okazały kielich był podarunkiem od króla dla jednego z Rothkirchów za wierną służbę w czasie pobytu monarchy na Śląsku.

W kolejnych latach rozbudowywano kolekcję szkła weneckiego. W roku 1916 dołączono, jako oddział Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności, secesyjną willę Toni i Alberta Neisserów, w której znajdowała się bogata kolekcja dzieł sztuki, m.in. zabytki ze szkła. W latach 20. i 30. XX w. pozyskano obiekty z wrocławskich kolekcji Hermana Schifftana oraz Wilhelma i Heleny Perlhöfterów.

Do zbiorów muzeum kupowano przede wszystkim okazy śląskiego szkła luksusowego i pamiątkowego o dużej wartości artystycznej i interesującej dla historii tego regionu ikonografii: z herbami rodów szlacheckich, portretami władców, godłami cechowymi, widokami miast. Kosztowne naczynia powstawały w hutach Weissbach, Weiberberge i Karlsthal w Szklarskiej Porębie, a były zdobione w pracowniach rytowników szkła w Cieplicach.

Powiększano zbiór szkieł barokowych m.in. o dzieła z dekoracją w wysokim reliefie z warsztatu Friedricha Wintera na zamku Chojnik i w Sobieszowie, pracującego dla hrabiego Christopha Leopolda von Schaffgotsch. Kolekcja szkła powiększała się także dzięki zakupom pucharów i kielichów z największych hut szkła i ośrodków zdobienia szkła w krajach niemieckich: w Dreźnie, Poczdamie, Zechlinie, Norymberdze oraz w Czechach.

Organizacje cechowe w śląskich miastach w 2. poł. XIX w. przekazywały do muzeów, m.in. do Muzeum Starożytności Śląskich we Wrocławiu, pamiątki i insygnia cechowe. W Muzeum powiększała się kolekcja szklanic cechowych, malowanych i z dekoracją rysowaną diamentem, z końca XVI, XVII i początków XVIII w. Najciekawszym zabytkiem była pamiątkowa szklanica rodu Preusslerów, dzierżawców i hutników szkła huty Weissbach w Szklarskiej Porębie, pochodząca z 1727 r., z widokiem pieca hutniczego, ucztujących Preusslerów i okolicznościowym napisem sławiącym cech szklarzy.

W początkach XX w. nabytki z zakresu sztuki współczesnej finansowano często ze specjalnego funduszu im. cesarza Fryderyka. Były to przykłady dzieł ze szkła, ceramiki i cyny z wytwórni śląskich (m.in. Josephinenhütte, szkła projektowane przez prof. Siegfrieda Haertela oraz z firmy Fritza Heckerta w Piechowicach), francuskich, skandynawskich i amerykańskich. Prawie wszystkie obiekty zaginęły w 1945 r.

W 1925 r. władze państwowe przekazały w dzierżawę miastu budynki tzw. Zamku Królewskiego, położonego w pobliżu Śląskiego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności. Muzeum Zamkowe (Schlossmuseum) zostało otwarte 20 września 1926 r. jako oddział Muzeum Rzemiosł.

Dawny Zamek Królewski składał się z budynków, które powstały w XVIII i XIX w.: pałacu miejskiego hrabiego Spätgena, rokokowego skrzydła dobudowanego przez króla Fryderyka II, skrzydła południowego dodanego przez króla Fryderyka Wilhelma IV i dwóch skrzydeł północnych. Zabytkowe, historyczne wnętrza siedziby królewskiej pełniły funkcje muzeum wnętrz. Sale bez wystroju historycznego przeznaczono na ekspozycje.

W 1933 r. miejskie zbiory dzieł sztuki nazwano Zbiorami Sztuki Miasta Wrocław (Kunstsammlungen der Stadt Breslau). W prawej części skrzydła południowego znajdowało się pięć pomieszczeń z ekspozycjami prezentującymi dzieła rzemiosła artystycznego z XVIII w., m.in. kolekcję szkła z czasów od XVI do XIX w. umieszczoną w salach nr XX i XXI.

Przykładom najcenniejszych zabytków zaginionego zbioru prezentowanego na ekspozycji w Muzeum Zamkowym do 1942 r. poświęcę kolejną część opowieści o historii szkła w dawnych muzeach Wrocławia ➸

Elżbieta Gajewska-Prorok, kustosz w Dziale Szkła MNWr
20 września 2024

Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸

 


Logo Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Tekst powstał w ramach zadania: Kolekcje szkła śląskiego i europejskiego w dawnych muzeach Wrocławia. Straty wojenne, realizowanego w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Badanie polskich strat wojennych, 2023–2024. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, w ramach programu Badanie polskich strat wojennych.

 

print