Niespełna 100 lat temu, bo 20 września 1926 r., otwarte zostało we Wrocławiu Muzeum Zamkowe (Schlossmuseum) jako oddział Śląskiego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności.
O prapoczątkach prezentowanej tam kolekcji szkła przeczytać można w rocznicowym tekście opublikowanym 20 września 2024 r. w cyklu „Intrygujące!”, zatytułowanym „Kolekcje szkła w dawnych muzeach Wrocławia” ➸ Teraz pora na przybliżenie zabytków, które znajdowały się na wystawie dzieł rzemiosła artystycznego do roku 1942.
W prawej części południowego skrzydła Muzeum Zamkowego, gdzie ulokowano miejskie zbiory dzieł sztuki – nazwane od 1933 r. Zbiorami Sztuki Miasta Wrocław (Kunstsammlungen der Stadt Breslau) – przygotowanych zostało pięć pomieszczeń z ekspozycjami prezentującymi dzieła rzemiosła artystycznego z XVIII w., m.in. kolekcję szkła z czasów od XVI do XIX w. umieszczoną w salach nr XX i XXI.
W witrynie nr 1 prezentowano szkło weneckie i jego różnorodne naśladownictwa: szkło bezbarwne bez dekoracji oraz malowane farbami emaliowymi, szkło dekorowane filigranem niciowym i sieciowym, „skrzydełkowe”, barwione w masie i częściowo zdobione filigranem ze spiralnie skręconych nici.
W witrynie nr 2 można było zobaczyć szkło śląskie i niemieckie, dmuchane i formowane hutniczo: szklanice z guzami i obręczami, kielichy typu romer (niem. Römer) oraz igel (niem. Igel), butle ze skręcaną szyją, tzw. kutrolfy (niem. Kuttrolf), szkła żartobliwe.
W witrynie nr 3 znajdowały się szklanice herbowe i cechowe z końca XVI i XVII w., zdobione dekoracją i malowane farbami emaliowymi. W kolejnej witrynie znajdowało się luksusowe szkło niemieckie z masy szklanej typu kryształ kredowy, szlifowane i rytowane. W większości były to wyroby z huty dworskiej w Poczdamie (czynnej od 1674 r.) i w Zechlinie (czynnej od 1736 r.). Pojedyncze naczynia pochodziły z Norymbergi, Frankonii, Hesji, Brunszwiku, Turyngii i Saksonii.
W dwuczęściowej witrynie nr 5, pośrodku sali, prezentowano kolekcję szkła śląskiego w układzie chronologicznym od ok. 1650 do 1800 r. Zebrane przykłady ilustrowały historię zdobienia szkła śląskiego przez szlifowanie i rytowanie. Do najstarszych (XVII–XVIII w.) należały dwa puchary z herbem Wrocławia oraz puchar z widokiem Gimnazjum św. Magdaleny we Wrocławiu z 1713 r.
Dalej znajdował się puchar z reliefowymi, matowanymi liśćmi akantu, puchar z pracowni Friedricha Wintera w Sobieszowie zdobiony wypukłą dekoracją reliefową (niem. Hochschnitt) z ok. 1700 r. oraz tzw. Igel wrocławski.
Obok prezentowano szkła z lat 40. i 50. XVIII w.: puchar z widokiem Wrocławia, pucharek z mistrzowską dekoracją rytowaną, przedstawiającą szkołę jeździecką oraz pucharek z dekoracją upamiętniającą zwycięstwo Fryderyka II w bitwie pod Kesseldorf 15 grudnia 1745 r.
W kolejnej grupie znajdowały się szkła złocone z lat 1750–1775, z reliefowymi palmetami oraz puchary z alegorią handlu. Dekoracje na szkłach charakteryzowały się drobnymi formami ornamentu wstęgowo-wiciowego, a potem rocaille, otaczającego małe sceny figuralne, herby i napisy. Wszystkie zabytki były przykładami wysokiego poziomu sztuki rytowania szkła przez śląskich mistrzów z Cieplic.
W kolejnej sali (nr XXI) znajdowały się cztery obszerne oszklone witryny. W oszklonej szafie nr 1 eksponowano szkła z dekoracją malowaną: naczynia apteczne, butelki na wódkę i szklanki ze zdobieniem częściowo o charakterze ludowym. Były tam szkła malowane w stylu en grisaille, m.in. szklanica z Cieplic z 1694 r. z przedstawieniem życia furmanów, oraz szkła malowane szwarclotem, m.in. czeskie i śląskie z 1. poł. XVIII w. z pracowni Ignaza Preisslera i Tobiasa Hanuscha.
Eksponowano także grupę szkieł rokokowych zdobionych drobnym ornamentem i scenkami figuralnymi, malowanymi barwnymi farbami szkliwnymi na białym emaliowym podkładzie.
Następna witryna zawierała barwne szkło z XVII i XVIII w.: różne rodzaje szkła barwionego i mąconego w masie, tzw. mleczne i kostne, szkło niebieskie, szkło rubinowe. Pokazywano też czeskie i śląskie szkła zdobione techniką złocenia międzyściennego (tzw. Zwischengoldgläser) oraz pamiątkowe szkła z sylwetkami portretowymi na medalionach z końca XVIII w. – dzieła mistrzów Johanna Sigismunda Menzla działającego w Cieplicach oraz Johanna Josepha Mildnera czynnego w Gutenbrunn (Dolna Austria).
W witrynie nr 3 można było zobaczyć użytkowe i pamiątkowe szkło z okresów empire i biedermeier: cienkościenne naczynia rytowane i grubościenne szklanice naśladujące kryształ angielski, szkła szlifowane i rytowane w technice tzw. Kuglerarbeit – charakterystycznej dla śląsko-czeskiego pogranicza z początku XIX w., szkła biedermeierowskie barwione w masie i warstwowe.
Eksponowane były także puchary zdobione walorowym rytem kameowym przez mistrza Ernsta Simona w Szklarskiej Porębie z ok. poł. XIX w.
W witrynie nr 4 pokazano szkła z połowy XIX w., m.in. tzw. szkła zdrojowe (niem. Badegläser) z wielobarwnymi warstwami i dekoracją reliefową ze złoconymi i srebrzonymi konturami, z rytowanymi widokami uzdrowisk i napisami okolicznościowymi.
Obok stały wyroby z Josephinenhütte, wytwórni szkła hrabiów Schaffgotsch, czynnej od 1842 r. w Szklarskiej Porębie, a także z pobliskiej huty Karlsthal. Były to szkła z filigranem nitkowym i sieciowym, szkła millefiori, marmoryzowane, powlekane emalią, warstwowe, szlifowane i rytowane.
Od wybuchu wojny w 1939 r. Konserwator Generalny Prowincji Pruskiej dr Günther Grundmann przygotowywał akcję zabezpieczenia zabytków Dolnego Śląska przed jej skutkami. W 1942 r. przygotowano na Dolnym Śląsku i Górnych Łużycach 80 składnic, (tzw. Bergungsorte) dla ewakuacji najcenniejszych zabytków ze zbiorów publicznych oraz prywatnych, także zbiorów archiwalnych i bibliotecznych z Wrocławia. Zabytki zapakowane w skrzynie umieszczano w pałacach, dworach, klasztorach i kościołach na prowincji.
W latach 1943–1944 wywieziono z Wrocławia około 110 tys. zabytków – w tym 1500 wyrobów ze szkła. Kolekcja szkła, zawierająca znaczny zbiór barokowych szkieł śląskich, należała do największych i najbardziej wartościowych w Niemczech. W marcu 1945 r. Gmach Śląskiego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności został częściowo zburzony na rozkaz wojskowych władz niemieckich w czasie oblężenia Wrocławia, a w połowie maja podpalone Muzeum Zamkowe spłonęło.
Składnice muzealiów i zasobów bibliotecznych zostały splądrowane przez żołnierzy Armii Czerwonej, a potem przez licznych rabusiów. Niewiele zabytków powróciło do Wrocławia, uratowanych i przywożonych w latach 1945–1948. Część kolekcji szkła z dawnych muzeów Wrocławia, zabezpieczona przez władze państwowe tuż po wojnie, trafiła do muzeów w Warszawie czy w Bytomiu, w zbiorach których znajdują się obecnie.
Elżbieta Gajewska-Prorok, kustosz w Dziale Szkła MNWr
30 października 2024
Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸
Tekst powstał w ramach zadania: Kolekcje szkła śląskiego i europejskiego w dawnych muzeach Wrocławia. Straty wojenne, realizowanego w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Badanie polskich strat wojennych, 2023–2024. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, w ramach programu Badanie polskich strat wojennych.