W zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu znajduje jedna z największych w Polsce kolekcji szkła antycznego: prawie sto naczyń oraz ponad pięćdziesiąt sznurów paciorków i zabytków biżuterii szklanej.
Historia tego zbioru sięga końca XIX stulecia. W latach 1899–1917 do dawnego wrocławskiego Śląskiego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności (niem. Schlesische Museum für Kunstgewerbe und Altertümer) trafiły antyczne i późnoantyczne zabytki szklane. Kolekcja obejmowała 135 naczyń i ozdoby ze szkła. Nie zachowała się ich dokumentacja i dlatego nie są znane metryki poszczególnych zabytków. Jedynie ogólny opis tego zbioru z 1938 roku mówi, że zabytki pochodziły z wykopalisk w starożytnych miastach z tzw. obszaru basenu Morza Śródziemnego: Idalium na Cyprze, z Egiptyu, Fenicji, Sydonu, Krety, Erytrei, Cumae, Olbii na Sardynii, Brigetto w Panonii, Spalato, Lydii w Azji Mniejszej, Djubrin koło Jaffy, z Aleppo. Także z wykopalisk w Kerczu (Pantikapajon) na Krymie oraz w Nadrenii, gdzie w okresie rzymskim znajdowały się silne centra hutnictwa szkła.
Wiele zabytków zostało przekazanych w darze przez doktora medycyny, a także archeologa-amatora, Wilhelma Gremplera (1826–1907), członka zarządu i wieloletniego prezesa Towarzystwa do Spraw Powołania Muzeum Starożytności Śląskich (niem.: Verein zur Errichtung und Erhaltung eines Museums für schlesischer Altertümer).
W 1945 roku część kolekcji szkła antycznego została znaleziona w piwnicach zburzonego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności. Ocalałe zabytki przekazano do nowo powstałego Zakładu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, a w 1949 do Muzeum Państwowego we Wrocławiu (od 1950 Muzeum Śląskiego, a od 1970 Muzeum Narodowego). Część trafiła do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.
Jednymi z najcenniejszych są naczynia i paciorki szklane z czasu od VI do I wieku p.n.e. z nieprzejrzystego szkła, formowane na rdzeniu glinianym. Niska temperatura topienia zestawu szklarskiego (tj. mieszaniny piasku, związków wapnia oraz naturalnej sody) powodowała, iż uzyskiwana masa szklana była nieprzeźroczysta, szarawa i gęsta. Można było produkować z niej ozdoby takie jak np. paciorki czy bransoletki poprzez odlewanie w formie, częściej przez owijanie szklanej nici na metalowym pręcie, lub formować naczynia na rdzeniu z gliny mieszanej z piaskiem.
Starożytni hutnicy szkła potrafili barwić masę szklaną, dodając do zestawu szklarskiego minerały zawierające tlenki metali. I tak tlenek kobaltu barwił szkło na kolor granatowy, tlenek miedzi na kolor czerwony lub niebieskozielony (w zależności od utleniającej lub redukcyjnej temperatury wytopu), tlenek żelaza na zielono, tlenek antymonu na żółto, tlenek manganu na fioletowo, a tlenek cyny na biało.
Naczynia powstałe w okresie wcześniejszym, nazywane alabastronami (przez podobieństwo do podobnych w kształcie naczyń z alabastru), miały formę wydłużonego walca o wysokości ok. 10–12 cm. Późniejsze, także niewielkich rozmiarów, były często kształtowane na wzór greckich naczyń ceramicznych okresu klasycznego i nazywane były min.: amforiskos (w kształcie amfory), krateriskos (w kształcie krateru) .
W tym czasie główną rolę w zdobieniu odgrywała barwa. Na powierzchnię naczynia najczęściej w kolorze ciemnoniebieskim nakładano jedno- lub dwubarwne wzory linearne w kolorach: żółtym, turkusowym, białym.
Do zdobienia naczynia przystępowano, gdy jego powierzchnia była jeszcze gorąca. Jeden z hutników trzymał naczynie na pręcie z brązu tkwiącym w glinianym rdzeniu, a drugi przylepiał na powierzchnię naczynia kroplę barwnego szkła odmiennego niż korpus koloru i wyciągał z niej długa nitkę, którą okręcał spiralnie całe naczynie lub jego część. Szklana nitka przylepiała się do powierzchni naczynia. Następnie przyrządem podobnym do grzebienia zaczepiał o jeszcze plastyczne nitki i formował je w określone wzory. Tak zdobione naczynia obtaczano na kamiennym blacie, a po ostygnięciu szlifowano. W zależności od ukształtowania szklanej nici na naczyniu, dekorację nazywa się festonową (występującą wcześniej, od XVI do I wieku p.n.e.) lub pierzastą ewentualnie paprociową (od IV wieku p.n.e.).
Te niewielkie, bardzo kolorowe naczynia o małej pojemności służyły do przechowywania cennych pachnących olejków. Były to przedmioty luksusowe i bardzo kosztowne. Najpiękniejsze produkowano w Egipcie, a ich naśladownictwa powstawały w ośrodkach produkcji szkła na wschodnich obszarach Morza Śródziemnego do początków naszej ery. Barwne naczynia szklane stanowiły część trybutu płaconego Rzymowi przez Egipt.
Elżbieta Gajewska-Prorok, kustosz w Dziale Szkła Muzeum Narodowego we Wrocławiu
22 września 2021