Pod koniec ubiegłego roku Muzeum Narodowe we Wrocławiu otrzymało w formie daru niezwykle interesującą grafikę wykonaną według kompozycji Hendrika Goltziusa (1558–1617).
Miedzioryt zatytułowany Pan porywający nimfę Syrinks stanowi osiemnastą z pięćdziesięciu dwóch ilustracji do słynnego dzieła Owidiusza, w którym rzymski poeta, bogato czerpiąc z mitologii greckiej i rzymskiej, opowiedział historię stworzenia świata, posługując się tytułowym motywem Przemiany. Po raz pierwszy praca ta wydana została w kierowanym przez niderlandzkiego grafika, malarza i wydawcy warsztacie w Haarlemie w 1589 roku.
Tworzące cykl ryciny ukazywały się w trzech seriach. Dwie pierwsze liczyły po 20 grafik sygnowanych przez Goltziusa we wspomnianym 1589 roku. Wyjazd kierownika warsztatu do Włoch przypadający na lata 1590–1591 przerwał prace nad graficznymi ilustracjami rzymskiego poematu. Ostatnia seria powstała po jego powrocie do ojczyzny i liczyła 12 rycin. Graficzny warsztat opuściła ona prawdopodobnie pomiędzy 1590 a 1595 rokiem. Z planowanych wszystkich piętnastu zilustrowane zostały jednak wyłącznie trzy księgi Przemian. Sceny według kompozycji Goltziusa rytowali członkowie jego artystycznego warsztatu: Jacob Matham, Jan Saenredam, Jan Muller oraz Jacques de Gheyn i Pieter de Jode. Komentarz do poszczególnych scen wypisany poniżej kompozycji w języku łacińskim stworzył zaś humanista i poeta niderlandzki Franco Estius. W późniejszych latach cykl grafik ponownie wydali Claes Jansz. Visscher (1586–1652) i Robert Willemsz de Baudous (1574/5–1659, czynny od 1591 roku w Amsterdamie). Podczas gdy dwie pierwsze wydane w Harleemie w 1589 roku serie były numerowane oddzielnie, kolejne edycje paginowane były w sposób ciągły, co wyjaśniało podwójną numerację poszczególnych kart. Cykl ponownie wydał w formie albumu pt. DE // HERSCHEPPINGEN // VAN P. OVIDIUS NASO, // Verbeelt in Konstplaaten by // H. GOLTIUS. // En verrykt met een Nederduytsche Uytlegging. Hendrik Bosch w 1728 roku w Amsterdamie (w zbiorach Rijksmuseum w Amsterdamie).
Przekazana do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu grafika przedstawia opisaną w pierwszej księdze owidiuszowych Przemian historię nieszczęśliwej miłości greckiego boga Pana, opiekuna pasterzy, trzód, ale również lasów i pól do córki boga rzeki Ladona, zamieszkującej Arkadię najpiękniejszej z najad imieniem Syrinks. Hermes na kartach dzieła rzymskiego poety:
(…) mówił, jak biegła Syrynx przelękniona,
Póki się niedostała do rzeki Ladona;
Jak wstrzymana jej biegiem, i siostry kochane
I Bóstwa o cudowną błagała przemianę,
Jak Pan bliski już Nimfy, gdy dościgał śmiało,
Nie ją, lecz tylko ujął trzcinę wybujałą,
Jak gdy westchnął, a trzcina wzruszona westchnieniem,
Załośnem ale miłem przemówiła brzmieniem,
Tknięty słodyczą dźwięku i melodją nową,
Rzekł Pan: Będę choć twoją cieszył się rozmową;
Jak na koniec nierówne trzciny, woskiem zliwa,
I taki flet dziewicy imieniem przezywa (…)
Owidjusza Nazona Przemiany. W przekładzie hr. Brunona Kicińskiego, Warszawa 1825, t. 1, I, 707–718.
Od tego momentu nieodłącznym atrybutem Pana stała się fletnia, nazwana przez niego na cześć niespełnionej miłości – syringa. Artysta na omawianej grafice w niezwykle dynamiczny sposób oddaje dramatyczny ruch pięknego ciała wodnej nimfy, której zachwycająca uroda przyrównywana była do piękna samej bogini łowów Artemidy. W bardzo wymowny sposób pokazuje jednak również daremność starań nieszczęsnego admiratora, który w miłosnym uścisku pochwycił nie obiekt swego pożądania, a wiązkę wybujałych trzcin porastających brzeg rzeki Ladon.
Podwójny numer „18” widoczny po obu stronach pasa inskrypcyjnego dowodzi, iż mamy do czynienia z drugim tzw. stanem grafiki. Rycina wrocławska pochodzi zatem z pewnością z datowanej na lata 1615–1616 edycji Roberta Willemsz. de Baudous, w której poza odrębną numeracją każdej z odbitek wprowadzona została druga, ciągła paginacja całego cyklu w prawym narożniku.
Dzieje nieszczęśliwej miłości Pana do nimfy Syrinks rozpalały wyobraźnię wielu artystów. Scenę ucieczki pięknej najady przed leśnym bóstwem obrazował m. in. Peter Paul Rubens, Nicolas Poussin czy Jean-François de Troy. Omawiana grafika posłużyła również za wzór obrazu pt. Pan i Syrinks, namalowanego w warsztacie Johanna von Spillenbergera ok. 1670 roku.
Dzieło to znajduje się w zbiorach Galerii Malarstwa Europejskiego XVI–XIX w. Muzeum Narodowego we Wrocławiu, obecnie prezentowane jest na Zamku Książ.
Podarowana MNWr grafika uzupełni zaś kolekcję Grafiki niderlandzkiej XVI–XIX wieku, w której znajdują się też inne dzieła Hendricka Goltziusa, jak choćby Sąd Midasa – Apollo zwycięża muzykę Pana z 1590 r. czy Święta Rodzina ze św. Janem z 1593 roku.
Aurelia Zduńczyk, Dział Grafiki i Rysunku XVI–XIX wieku Muzeum Narodowego we Wrocławiu
12 stycznia 2022
Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸