Najstarsze zbiory wiedzy, które w powszechnym znaczeniu tego słowa można nazwać encyklopediami (gr. enkyklios paidea, czyli wykształcenie ogólne), istniały już w starożytności i średniowieczu – na przykład dzieło Terentuisa Varro (II–I w. p.n.e) Disciplinarum… czy praca Izydora z Sewilli (ok. 560–636) Etymologiarum…
Pierwszy raz wyraz ‘encyklopedia’ w tytule dzieła opisującego ówczesną wiedzę wystąpił w druku wydanym w Bazylei w 1541 roku. Pierwsza polska encyklopedia powszechna powstała w XVIII w. Było to dzieło Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna… (Lwów 1745–1746). Niezwykłą historię i wielkie znaczenie posiada jedno z najsłynniejszych dzieł encyklopedycznych – Wielka encyklopedia francuska.
Fot. A. Podstawka (wszystkie ilustracje)
W 1745 roku dwaj paryscy księgarze i wydawcy postanowili wydać nowego rodzaju „słownik wszystkich rzeczy”. Wzorem miała być angielska dwutomowa Cyclopaedia autorstwa Efraima Chambersa, wydana w 1727 roku. Redakcję jej francuskiej wersji zamierzano powierzyć Denisowi Diderotowi (1713–1784). Był on synem rzemieślnika (kowala), magistrem sztuk, początkującym pisarzem o dużej łatwości pisania i poruszania się w wielu tematach, redaktorem-erudytą o wybitnej inteligencji. Zapalony do tego pomysłu, pozyskał do współpracy nad Encyklopedią swojego przyjaciela, sławnego matematyka i filozofa, członka akademii paryskiej, londyńskiej i berlińskiej, Jeana le Rond d’Alemberta (1717–1783). Po początkowych przymiarkach, kiedy to zamierzano przełożyć na francuski brytyjską Cyclopaedię, zdecydowano się ostatecznie stworzyć dzieło całkowicie nowe. Miało to być ówczesne kompendium wiedzy dotyczące nauki, sztuki i rzemiosła. Ujęte w porządku alfabetycznym, omawiałoby i opisywało czytelnikowi najważniejsze dziedziny życia i ich wzajemny związek.
Diderot został redaktorem głównym i autorem haseł dotyczących rzemiosł, ale nie tylko. Le Rond d’Alembert, autor m.in. wstępu do Encyklopedii, odpowiedzialny za nauki ścisłe, stał się współredaktorem całego przedsięwzięcia. W roku 1746 uzyskano przywilej wydawniczy dla nowej publikacji. Trzeba pamiętać, że już w 1521 roku król Francji Franciszek I zakazał drukowania i rozpowszechniania książek bez uprzedniej zgody Wydziału Teologicznego na Sorbonie. W 1747 roku wydawcy podpisują umowę z dwoma głównymi redaktorami. Prace trwają. Ukazuje się prospekt reklamujący wydawnictwo. Zdobywanie niemałych funduszy odbywa się drogą subskrypcji, do której przystępuje ponad cztery tysiące abonentów. W 1751 roku ukazuje się pierwszy tom wielkiego dzieła: Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (Encyklopedia albo Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł).
Pierwszy tom Encyklopedii został przyjęty pozytywnie. Każdy zaś kolejny był coraz bardziej odważny. W tamtych latach we Francji nastąpił wzrost świadomości, zaostrzający odwieczny spór między wyznawcami nauki a Kościoła. Wraz z upływem czasu i ukazywaniem się kolejnych tomów twórcy Encyklopedii byli coraz bardziej popularni, natomiast ich dzieło – to coraz bardziej pożądane przez czytelników kompendium wiedzy – stawało się dla wielu niebezpieczne. W latach panowania króla Ludwika XV (1715–1774) pierwsze części Encyklopedii publikowano za monarszą aprobatą i otrzymanym przywilejem wydawniczym. Z czasem jednak – we wrześniu 1759 – tytuł ten trafił na indeks ksiąg zakazanych papieskiego Świętego Oficjum. Zaczęło się już w roku 1752, gdy Encyklopedię potępił papież Klemens VIII i publikacja została zakazana we Francji po raz pierwszy. W 1753 roku zakaz wprawdzie cofnięto i do 1757 ukazało się 7 tomów, ale w 1759 roku francuska Królewska Rada Stanu odebrała spółce księgarskiej przywilej wydawniczy. Prace nad Encyklopedią na jakiś czas zamarły, a załamany d’Alembert, uzmysłowiwszy sobie, że jego działalność jest postrzegana jako bunt wobec ustalonego porządku – wycofał się z redakcji. Kolejne tomy, licząc od ósmego, przygotowywane były przez Diderota już potajemnie. Rzekomo miały być drukowane w szwajcarskim Neuchâtel u Samuela Fauche’a, a w rzeczywistości sekretnie nakład realizował André Le Breton w Paryżu. I tak w roku 1765 ukazało się kolejnych 10 tomów – tym samym zaś zasadniczy korpus tekstowy (zrąb główny) Encyklopedii, liczący 17 części, został w całości oddany subskrybentom.
Encyklopedia, będąca sumą ówczesnej wiedzy, niosła przesłanie epoki – racjonalizm. Utorowała drogę rewolucji francuskiej (która zresztą już w 1791 roku wspominała o prawach kobiet w Deklaracji praw kobiety i obywatelki). Pomysł Diderota i d’Alemberta nie odniósłby takiego sukcesu, gdyby nie sprzymierzeńcy w osobach prężnych wydawców – przy realizacji uczestniczyli uznani księgarze: Antoine-Claude Briasson, Michel-Antoine David, Laurent Durand, a zwłaszcza André Le Breton, który uzyskał tytuł wydawcy królewskiego. Redakcje trzech pierwszych wydawców mieściły się przy słynnej rue Saint-Jacques – ulicy paryskich drukarzy. Tutaj też działała pierwsza historyczna drukarnia paryska.
Początkowy zamysł Diderota przerodził się w Wielką encyklopedię francuską, która drukowana była w Paryżu w latach 1751–1772, licząc ostatecznie 28 tomów – 17 tekstowych (1751–1765) i 11 ilustracyjnych (1762–1772). Publikacje planszowe wydane były już pod redakcją Diderota. Warto wiedzieć, że wszystkie wydania Encyklopedii in folio wyniosły około 10 tysięcy kompletów. Dodatkowo w latach 1776–1777 opracowano w Paryżu, a wydrukowano w Amsterdamie, 4 tomy suplementów tekstowych i 1 ilustracyjny (planszowy). Wydawcami byli Marc-Michel Rey (wpływowy księgarz amsterdamski) oraz największy w swoim czasie wydawca paryski Charles-Joseph Panckoucke. W 1780 roku Panckoucke wydał także dwutomowy Indeks autorstwa Pierre’a Mouchona.
Łącznie 71 818 haseł napisało ok. 150 autorów, w tym tak znane postacie jak biolog i matematyk George-Louis Leclerc de Buffon, Paul d’Holbach, Jean-Jacques Rousseau (ekonomia, muzyka), Wolter (literatura), Étienne de Condillac, Helwecjusz, Monteskiusz, François Quesnay, Anne-Robert-Jacques Turgot, Louis Daubenton (historia naturalna i medycyna), Louis de Jaucourt (autor największej liczby haseł – ok. 17 tys.). Polskimi autorami byli Michał Kazimierz Ogiński (1729–1800) i Jan Szczepan Kurdwanowski (1680–1780). Pierwsze wydanie, jak wspomniano ok. 10 tysięcy kompletów in folio, zostało sprzedane w większości we Francji (7257), a tylko 691 za granicą. Całość licząca 28 tomów Encyklopedii kosztowała 980 liwrów.
Ukończenie Wielkiej encyklopedii francuskiej zajęło 25 lat i okazało się wielkim sukcesem wydawniczym. W sumie sprzedano ponad 25 tysięcy kompletów za sumę 2,5 miliona liwrów zysku, co w 2007 roku odpowiadało wartości ok. 30 milionów dolarów amerykańskich. Encyklopedia była największym dziełem edytorskim we Francji w 2. poł. XVIII w., a jej twórcy do dziś w powszechnej świadomości funkcjonują jako encyklopedyści.
Biblioteka Muzeum Narodowego we Wrocławiu posiada w swoich zbiorach 13 tomów tekstowych i 6 ilustracyjnych z pierwszego paryskiego wydania in folio. Tomy tekstowe 1–10 (1751–1765) mają oznaczone miejsce wydania jako Paryż, natomiast tomy od 11 do 17 podają wspomniany już fałszywy adres wydawniczy (dla zmylenia cenzury) Samuel Fauche & Compagnie Neuchâtel (oryg. Neufchastel).
Tomy ilustracyjne drukowano w Paryżu. Tom pierwszy z 1751 roku otwiera, wtórnie dołączony, charakterystyczny frontyspis z grafiką z 1772 przedstawiającą Świątynię Prawdy – alegorię sztuk i nauk. Grafikę tę wykonał Benoît-Louis Prévost według rysunku z 1764 roku rytownika i pisarza Charles’a Nicolasa Cochina jun. (1715–1790), członka Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby.
Wykonawcami imponującej liczby (2880) miedziorytowych ilustracji Wielkiej encyklopedii francuskiej byli głównie graficy i grawerzy: Robert Bénard (1734–1777?), Benoît-Louis Prévost (zm. 1816), A. J. Defehrt (1723–1774), La Chaussee, A. Le Canu (czynny 1750–1770) oraz rysownicy: Louis-Jacques Goussier (1722–1799), Lucolte i inni. Tomy planszowe Encyklopedii są do dziś niezastąpionym źródłem wiedzy o ówczesnych zawodach rzemieślniczych.
W encyklopedii Diderota nie brak licznych wzmianek o Polsce, główny artykuł Pologne liczy siedemnaście dwuszpaltowych stron. Jego autorem jest kawaler de Jaucourt. Znajdujemy też m.in. hasła Varsovie/Warszawa, Kraków, Poznań, Wieliczka, Piast oraz słynny kołtun polski. Wszystkich miłośników historii sztuki zapraszam do odwiedzenia Biblioteki Muzeum Narodowego we Wrocławiu, gdzie oprócz Wielkiej encyklopedii francuskiej znajdują się i inne równie niezwykłe dzieła.
Barbara Fercowicz, kierownik Biblioteki Muzeum Narodowego we Wrocławiu
25 sierpnia 2021
■ Więcej wpisów z cyklu „Intrygujące!” ➸