W zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu przechowywana jest znacznych rozmiarów kwatera witrażowa (87 × 69 cm) z dwoma mniejszymi witrażami. Jest to tak zwana kwatera antykwaryczna, która została złożona w końcu XIX stulecia z fragmentów różnych witraży w celu ochrony przed uszkodzeniem i ułatwienia prezentowania ich na ekspozycji. Oba witraże zostały kupione w roku 1890 do zbiorów Śląskiego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności we Wrocławiu (Museum für Kunstgewerbe und Altertümer).
Wszystkie fotografie: Arkadiusz Podstawka
Średniowieczne witraże powstały w różnym czasie i w różnych miejscach. Pieczołowicie odrestaurowane i uzupełnione spotkały się w jednej kwaterze, umieszczone w oszkleniu typu plaster miodu.
Pierwszy (górny) witraż przedstawia postać pielgrzyma zwróconego w prawo, wspartego na toczonej lasce, w fałdzistej szacie i w kapeluszu z muszlą. W tle widoczny jest pagórkowaty pejzaż z drzewem, a „niebo” nad nim wypełnione jest ornamentem wolutowo zawiniętych strzępiastych liści akantu. W lewym dolnym rogu widać umieszczony wtórnie fragment architektonicznej dekoracji maswerkowej.
Witraż wykonany jest ze szkła barwionego w masie i malowanego czarną farbą szkliwną (wypalaną). Pierwotnie znajdował się on w czwartym oknie nawy południowej katedry pw. św. Mikołaja w Stendal (środkowe Niemcy). W dziesięciu kwaterach witrażowych tego okna widniały przedstawienia pielgrzymów podążających do grobu św. Jakuba Starszego w Composteli (północna Hiszpania). Droga pielgrzymkowa do katedry w Composteli była jednym z trzech najważniejszych szlaków pielgrzymkowych w średniowiecznej Europie (obok szlaku do Rzymu i szlaku do Jerozolimy) i dlatego w sztuce często przedstawiano udających się tam pielgrzymów. Zespół witrażowy w niemieckiej katedrze, do którego należała znajdująca się obecnie w muzeum kwatera witrażowa, powstał po 1432 roku. Podczas kompleksowego remontu kościoła i odnawiania witraży w latach 60. XIX wieku, cztery uszkodzone kwatery zostały zastąpione kopiami. Fragmenty jednej z tych kwater zakupiono w owym czasie do kolekcji barona Aleksandra Minutoli.
Podczas odnawiania witraża z pielgrzymem w 2. połowie XIX wieku i przypuszczalnie także podczas kolejnej restauracji po roku 1890 niektóre elementy zostały przemieszczone lub odwrócone na drugą stronę. Część szkieł na obrzeżach witraża przekomponowano i uzupełniono fragmentami z innych witraży oraz nowym, barwnym szkłem. W dolnej partii, po lewej, dołączono wtórnie fragmenty szkła z przedstawieniem elementów architektonicznych – maswerków, przeniesionych zapewne z górnej części witraża. Tam, gdzie szkło było pęknięte, połączone zostało wąskimi, ząbkowanymi listwami ołowianymi, ponieważ nie znane były w tamtym czasie kleje odpowiednie do łączenia szkła. Wymieniono również część siatki ołowianej łączącej poszczególne fragmenty szklanych płytek i obecnie jest ona w większości dziewiętnastowieczna z niewielkimi fragmentami oryginalnymi, średniowiecznymi. Podczas konserwacji w roku 2013 sklejono pęknięte szkła zarówno w partii kwatery średniowiecznej, jak i w partii oszklenia gomółkowego.
Drugi (dolny) z witraży umieszczonych w kwaterze przedstawia malowanego en grisaille (tzn. „w szarościach”: czarnobrązowa farba konturowa i tzw. patyna) klęczącego anioła z rozpostartymi, uniesionymi skrzydłami.
Plastykę twarzy i draperii wydobyto topowaniem i szrafowaniem (sposoby nanoszenia farby) oraz wydrapywaniem farby ostrzem. Anioł w prawej ręce trzyma szarfę z zawieszonym na niej szyldem z napisem i datą. W zwieńczeniu szyldu widzimy dwa antytetycznie ustawione pisklęta pelikana (?) splecione zagiętymi szyjami.
Anioł opiera lewą ręką na tarczy herbowej, podzielonej pionowo na dwa pola. W lewym polu tarczy znajduje się czarny dwugłowy orzeł na złotym tle, w prawym (u góry) trzy złote gwiazdy na szafirowym tle, u dołu purpurowa lilia na złotym tle. Tło tarcz herbowych pokrywa stylizowana dekoracja floralna o formach wolutowo zawiniętych wici stylizowanego suchego akantu (astwerku). Na szyldzie trzymanym przez anioła znajduje się częściowo zachowana inskrypcja pisana gotycką minuskułą: „[…]endus i[…]o / […]er d[…] s do[…] / nus abbas / […]eri sancti / […]ni me fie / […] 1518”. Braki w napisie nie pozwalają ustalić, jaki opat (łac. abbas) w roku 1518 ufundował ten witraż i do jakiego kościoła był on przeznaczony. Na ziemi po prawej stronie znajdują się malowane en grisaille, naturalistycznie przedstawione kępki trawy i małych roślin takich jak m.in. babka lancetowata.
W archiwalnym opisie witraża z 1890 roku znajdujemy informacje, że witraż z aniołem stanowił parę do zaginionej (w 1945?) kwatery witrażowej o podobnych pierwotnych wymiarach 87 × 73 cm, z przedstawieniem fundatora: na czerwonym, wzorzystym tle (czarna lub szara patyna) widniała postać klęczącego opata ze złożonymi do modlitwy dłońmi, w uroczystym stroju: z pastorałem, okrytego pluwiałem na zielonym ornacie, z manipularzem i stułą w kolorze złotym. Przed opatem znajdował się stół z niebieskim pokryciem, na którym stała infuła opacka. Na tkaninie okrywającej stół znajdował się dwupolowy herb opata, analogiczny do herbu w prawej części tarczy herbowej trzymanej przez anioła na witrażu zachowanym w zbiorach wrocławskich. Opis zaginionej kwatery sugeruje, że oba witraże były pamiątką fundacji nieznanego opata jednego z klasztorów w Kolonii lub w bliskiej okolicy. Stanowiły niewątpliwie, jak wskazują na to analogiczne przykłady, dolne części większego witraża o dwuosiowej kompozycji i o szerokości ok. 150 cm.
Witraż z Pielgrzymem i witraż z Aniołem pochodzą ze słynnej w dziewiętnastym wieku na Śląsku kolekcji barona Aleksandra von Minutoli Woldeck (1807–1887). Kolekcja malarstwa, rzeźby i dzieł rzemiosła artystycznego barona Minutoli, komisarza królewskiego Prowincji Śląskiej, była w połowie XIX wieku największą prywatną kolekcją dzieł sztuki w krajach niemieckich. Liczyła ok. 28 tys. eksponatów. Znajdowały się w niej także witraże.
Dużą część swoich zbiorów Minutoli udostępniał publiczności w skrzydle zamku w Legnicy, użyczonym na ten cel przez cesarza. Inne zabytki były pokazywane w Berlinie i we Wrocławiu. Udostępniona publicznie wrocławska część kolekcji została nazwana przez barona Minutoli „Gewerbe- und Kunst-Museum” (Muzeum Sztuki i Rzemiosła), stanowiąc tym samym pierwsze muzeum rzemiosła artystycznego w krajach niemieckich.
W Legnicy przy kolekcji w zamku, gdzie było prezentowane głównie rzemiosło artystyczne, baron założył „Minutolische Institut der Vorbilder-Sammlung zur Beförderung der Gewerbe und Kunste”, czyli instytucję gromadzącą zbiory wzorów dla artystów, artystów i rzemieślników specjalizujących się w wytwarzaniu dzieł rzemiosła artystycznego oraz dla przemysłu produkującego przedmioty użytkowe. Od roku 1863 większa część kolekcji była przechowywana w pałacu Minutolego w Biedrzychowicach (Friedersdorf am Queis) i pawilonach parkowych: wieży widokowej Woldeck-Turm i sztucznym zameczku Neidburg (Rajsko). Część nadal pozostawała w legnickim zamku i do 1872 r. służyła Instytutowi.
Od roku 1872 baron Minutoli zaczął wyprzedawać elementy kolekcji na aukcjach. W katalogu sprzedażnym z 1872 wymieniono 43 witraże, większe kwatery, witraże gabinetowe i fragmenty witraży. Wśród nich najcenniejszym był witraż pochodzący z kaplicy domowej rodziny Tucherów w Norymberdze (rozebranej po 1834). Przedstawiał św. Andrzeja i św. papieża Sykstusa II (obecnie w zbiorach Forest Lawn Museum w Glendal, Kalifornia). Powstał w latach 1505–1506, w norymberskiej pracowni witrażowej Veita Hirsvogela starszego według kartonów Albrechta Dürera. Wiele zabytków rzemiosła artystycznego, witraży, obrazów i rzeźb wyprzedawanych z kolekcji barona po roku 1872 kupiono do berlińskiego Königliche Kunstgewerbemuseum i do Gemaldgalerie w Berlinie, pozostałe wzbogaciły inne kolekcje europejskie, m.in. Śląskiego Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Starożytności we Wrocławiu, a także muzea amerykańskie.
Elżbieta Gajewska-Prorok, kustosz w Dziale Szkła Muzeum Narodowego we Wrocławiu
18 sierpnia 2021
■ Więcej wpisów z cyklu „Intrygujące!” ➸