W czasie II wojny światowej budynki dawnych muzeów wrocławskich zostały całkowicie lub w dużym stopniu zniszczone. Na siedzibę powołanego 28 marca 1947 roku Muzeum wybrano więc gmach, który również ucierpiał podczas oblężenia Festung Breslau, lecz nadawał się do odbudowania.
Był to budynek dawnej Rejencji, czyli Zarządu Prowincji Śląskiej, wzniesiony w latach 1883–1886 jako pierwszy gmach rządowy w Niemczech zaprojektowany w stylu neorenesansu niderlandzkiego. Autorem projektu był berliński architekt Ministerstwa Robót Publicznych Zjednoczonych Niemiec – Karl Friedrich Endell (1843–1891).
W skrzydle od strony Odry zniszczona została cała wschodnia część, hełmy obu wież oraz wschodnia oś ryzalitu środkowego – ocalała jedynie ściana od strony dziedzińca. W skrzydle wschodnim ryzalit południowy został zburzony do wysokości pierwszego piętra, a w skrzydle frontowym poważnemu uszkodzeniu uległa wschodnia część drugiego piętra i zwieńczenie sąsiadującego z nią szczytu. Ponadto budynek stracił sporą część dachów i większość przeszkleń okiennych, a ceglana okładzina elewacji została w wielu miejscach podziurawiona kulami.
Gmach pozostawał w ruinie do roku 1946, kiedy zaczął być brany pod uwagę jako siedziba organizowanego we Wrocławiu muzeum. Tuż po zakończeniu wojny zajęto się przede wszystkim zabezpieczaniem ocalałych w mieście zbiorów muzealnych oraz szukaniem i sprowadzaniem wywiezionych obiektów.
Plany przybrały bardziej realny kształt latem 1946 roku, kiedy do Wrocławia trafiło ponad 600 obiektów za zbiorów lwowskich i kijowskich.
Po uzyskaniu zgody wojewody wrocławskiego 13 lutego 1947 roku budynek został formalnie oddany do dyspozycji Ministerstwa Kultury i Sztuki, które 28 marca powołało Muzeum Państwowe we Wrocławiu (w organizacji) jako centralną instytucję muzealną Śląska. Jego dyrektorem został Jerzy Güttler.
Muzeum Państwowe uroczyście otwarto 11 lipca 1948 roku. Udostępniona publiczności część budynku obejmowała wówczas 30 sal wystawowych, w których urządzono trzy ekspozycje stałe: na parterze – w atrium i sąsiadujących z nim pomieszczeniach wydzielonych ścianami działowymi wstawionymi między kolumny – zaprezentowano przegląd śląskiej plastyki średniowiecznej od początków XIV do pierwszej ćwierci XVI wieku. W 14 salach na pierwszym piętrze umieszczono wystawę przedstawiającą w układzie chronologicznym dzieje Śląska od paleolitu do wczesnego średniowiecza. Na drugim piętrze urządzono zajmującą pierwotnie 12 sal galerię malarstwa polskiego od czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego do współczesności. Ponadto w części pomieszczeń na parterze i w piwnicach umieszczono magazyny muzealne.
Prace remontowe kontynuowano także po otwarciu muzeum. Jeszcze w tym samym roku oddano do użytku siedem sal na parterze w południowo-wschodnim narożniku budynku, które zostały przeznaczone na wystawy czasowe – pierwszą z nich była ekspozycja „Polska sztuka ludowa”, zorganizowana przez Ministerstwo Kultury i Sztuki w związku ze Światowym Kongresem Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbywał się we Wrocławiu od 25 do 28 sierpnia 1948 roku.
W następnym roku kontynuowano prace w południowo-wschodniej części budynku. Po ich ukończeniu w roku 1951 na parterze usytuowano bibliotekę z czytelnią, na pierwszym piętrze wystawę historyczną „Dziesięć wieków Śląska”, a na drugim – ekspozycję rzemiosła artystycznego. Najpóźniej, bo dopiero w latach 1951–1953, odbudowano skrzydło północne.
Muzeum, które działało początkowo jako Państwowe, od roku 1950 otrzymało nazwę Śląskie, a w 1970 – Narodowe – i nazwa ta funkcjonuje do dzisiaj.
Jolanta Gromadzka, Daria Dorota Pikulska, Gmach dawnej Rejencji wrocławskiej. Gmach Główny Muzeum Narodowego we Wrocławiu, Od pałacu do rotundy pod redakcją Barbary Banaś, Wrocław 2018
Dzieje poszczególnych obiektów składających się na kolekcję Sztuki Śląskiej XII–XVI w. i XVI–XIX w. oraz historia jej gromadzenia i udostępniania są równie zagmatwane i burzliwe jak losy samego regionu.
Śląsk rządzony był kolejno przez Piastów, królów czeskich, Habsburgów, później znalazł się w granicach Prus, od 1871 – zjednoczonych Niemiec, by po II wojnie światowej stać się częścią państwa polskiego. Do przełomu XVIII i XIX w. dzieła mistrzów śląskich były wyłącznie w miejscach, dla których powstały, czyli w świątyniach, klasztorach, przykościelnych gimnazjach i bibliotekach, oraz zdobiły wnętrza pałaców i bogate domy wrocławskiego patrycjatu.
W 1810 roku państwo pruskie przejęło majątek większości śląskich klasztorów. Zabytki odebrane zakonom w znacznej części stały się własnością utworzonego w 1815 roku we Wrocławiu Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności (Königliches Museum für Kunst und Altertümer). Na siedzibę tej pierwszej placówki muzealnej wybrano klasztor poaugustiański na Wyspie Piaskowej. Od końca XIX do lat trzydziestych XX wieku największą rolę w propagowaniu dzieł rodzimych twórców odegrały dwa najważniejsze muzea Wrocławia, powstałe w roku 1880 Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der bildenden Künste) oraz Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności (Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer) utworzone w 1899 roku (dziś żadne już nie istnieje). W gmachu pierwszego z nich założono Mistrzowskie Pracownie Malarstwa Krajobrazowego i Rzeźby i zorganizowano wystawę sztuki współczesnej.
Właśnie ze zbiorów Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych pochodzą malowidła wybitnego malarza śląskiego baroku Michaela Willmanna, niektóre rzeźby barokowe, a także dziewiętnastowieczne malarstwo niemieckie, będące teraz własnością Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Natomiast Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności wytrwale gromadziło dawną sztukę użytkową i wspierało miejscowy przemysł artystyczny, organizując m.in. konkursy i wystawy wzorcowych wyrobów. Zabytki pochodzące z tego muzeum są trzonem dzisiejszej kolekcji rzemiosła artystycznego i śląskiej sztuki średniowiecznej. Podczas wojny z muzeów i kościołów wrocławskich wywieziono i zabezpieczono cenniejsze kolekcje. Akcja ta, zapoczątkowana w 1942 roku przez ówczesnego Konserwatora Zabytków Dolnego Śląska Günthera Grundmanna (1892–1976), uchroniła m.in. wiele obrazów Willmanna, a także liczne epitafia. Rozlokowano je wówczas w składnicach muzealnych na terenie całego Śląska. Znaczna jednak część wielokulturowego dziedzictwa tych ziem uległa zagładzie. Najprawdopodobniej Niemcom udało się wywieźć niektóre zabytki na Zachód, inne podczas działań wojennych uległy dewastacji i rozproszeniu. Dzieła zniszczenia dopełniły wojska radzieckie i szabrownicy.
W 1945 roku Śląsk znalazł się w granicach Polski. Powołany we Wrocławiu, już w maju tego roku, Referat Muzeów i Ochrony Zabytków zajął się m.in. zabezpieczeniem pozostałości dawnych zbiorów muzealnych. Ówczesne władze dążyły do zatarcia śladów niemieckich na Śląsku. Duże fragmenty kolekcji sztuki śląskiej, uratowane z pożogi wojennej, decyzją administracyjną trafiły do muzeów Warszawy, Krakowa i Poznania. Z czasem jednak, zwłaszcza po roku 1989, coraz liczniejsze zespoły zabytków zaczęły wracać na Śląsk.
Dzieje kolekcji Sztuki Polskiej XVII–XIX wieku natomiast wiążą się z przekazaniem do Wrocławia w 1946 roku grupy dzieł ze zbiorów muzealnych Lwowa i Kijowa. Otwarcie w roku 1948 w nowo powstałym Muzeum Państwowym Galerii Malarstwa Polskiego, jako jednej z pierwszych, miało w ówczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej symboliczne znaczenie. Dla powojennych mieszkańców miasta, zwłaszcza dla wysiedlonych z dawnych kresów Rzeczypospolitej, wystawa była swoistym zadośćuczynieniem, namiastką utraconej „małej ojczyzny”.
Warto także wspomnieć o obrazach, rzeźbach, wyrobach rzemiosła artystów włoskich, francuskich, niderlandzkich, a także twórców działających w Austrii i krajach skandynawskich (wystawa Sztuka Europejska XV–XX w., 2. piętro). Kolekcja obejmuje prace powstałe od XV do początku XX wieku. Wśród najcenniejszych należy wymienić m.in. obraz Madonna z Jezusem i św. Janem manierysty włoskiego Agnola Bronzino, Pejzaż zimowy z łyżwami i pułapką na ptaki z pracowni Pietera Brueghela Młodszego oraz rokokowy Portret chłopca, przypisywany Jeanowi Chardinowi. Dzieła dwóch czołowych przedstawicieli europejskiej sztuki nowoczesnej: obraz Wieczorem Wassily’ego Kandinsky’ego i dadaistyczny kolaż Kurta Schwittersa są dopełnieniem kolekcji malarstwa obcego.
Zabytki ze zbiorów wrocławskiego Muzeum Narodowego można podziwiać także poza jego siedzibą. I tak np. w dawnej rezydencji książęcej, dzisiejszym Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu, prezentowana jest stała wystawa – Sztuka Śląska XV–XVIII wieku. Pokazane tam dzieła pochodzą głównie ze zbiorów wrocławskich, a sama ekspozycja jest uzupełnieniem wystawy śląskiej sztuki średniowiecznej i nowożytnej w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Ponadto istotna część wrocławskiej kolekcji (w tym meble i portrety rajców miejskich) składa się na wyposażenie starego ratusza, gdzie mieści się obecnie Muzeum Sztuki Mieszczańskiej – oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia. Do współpracujących z Muzeum Narodowym we Wrocławiu instytucji zaliczyć należy także Zamek Książ, gdzie od kilku lat prezentowane są obrazy i rzeźby ze zbiorów wrocławskiego muzem.
Iwona Gołaj, Grzegorz Wojturski, Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Przewodnik, Wrocław 2006