Jeszcze tylko do niedzieli 12 października 2025 oglądać można na wystawie „Od szkicu do panoramy” obraz Jana Matejki z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie.
Szkic malarski do obrazu Kościuszko pod Racławicami (1888) to ciekawe studium pracy artysty nad monumentalnymi obrazami historycznymi.
Właściwa kompozycja, o której namalowanie poprosili Matejkę rodacy, kształtowała się w jego wyobraźni ponad 3 lata. Niewielki szkic z 1885 r. utrzymany jest w prawie monochromatycznej gamie barw: brązach, czerwieniach i zgaszonych zieleniach. Ukazuje zasadniczy pomysł mistrza Jana, który chciał przedstawić nie bitwę racławicką, ale paradę zwycięstwa po jej stoczeniu. Chłopi-kosynierzy, autorzy przełomowego zwycięskiego szturmu na rosyjskie armaty, składają przed Kościuszką zdobyte sztandary oraz broń pokonanych Rosjan.
I tej koncepcji, z naszkicowanymi dość pobieżnie stłoczonymi postaciami ukazanymi z bliska, Matejko będzie wierny w docelowym wielkim obrazie (465 × 897 cm) z 1888 r.
Porównując szkic z dziełem właściwym możemy stwierdzić, że artyście zależało na zaakcentowaniu przyjaznej relacji między ukazanym na koniu Kościuszką, a grupą chłopów, szczególnie zaś Bartoszem Głowackim opartym na zdobytej armacie.
Naczelnik insurekcji został namalowany w amerykańskim mundurze, co według Matejki miało oznaczać równość wszystkich obywateli wobec prawa, a więc podkreślało ideę emancypacji polskiego ludu.
Wobec zagmatwanego szkicu artysta w gotowym dziele z 1888 r. dokonał porządkującego oddalenia i szerszego ujęcia grupy zwycięzców bitwy racławickiej. „Przesunął” też naczelnika nieco w lewo, aby zrobić w centrum miejsce dla ukazanych w białych sukmanach chłopów. Biel i jasne barwy strojów i twarzy oświetlonych intensywnymi promieniami słonecznym podkreślają najważniejsze postacie – Kościuszkę, Głowackiego i chłopów ze zdobytymi sztandarami.
Artysta zmienił też wobec szkicu zapewne symboliczny komentarz wobec Bartosza Głowackiego, malując nad nim szkarłatny sztandar z wizerunkiem Chrystusa ubiczowanego (Ecce Homo). W szkicu powiewa nad nim sztandar z Matką Boską Częstochowską. Prawdopodobnie chciał w ten sposób podkreślić cierpienie i poświęcenie Bartosza i chłopów dla idei wolnej Ojczyzny.
Zarówno w szkicu, jak i we właściwym obrazie nie zabrakło ważnych dla reform i emancypacji ludu postaci, niekoniecznie uczestniczących w bitwie. Są to Hugo Kołłątaj, Józef Zajączek, Antoni Józef Madaliński, Gabriel Taszyński i Stefan Florian Dembowski. Ich przedstawienia malarz rozlokował po lewej oraz u dołu kompozycji.
Niewątpliwie ostateczna wersja obrazu „Kościuszko pod Racławicami” zyskuje – w porównaniu ze szkicem – na przejrzystości, ładzie i przede wszystkim przemyślanej i porządkującej kompozycję kolorystyce. Dzięki temu obraz z 1888 r. został zaliczony do panteonu najważniejszych dzieł historycznych mistrza Jana Matejki.
Grzegorz Wojturski, kierownik Działu Edukacji MNWr
■ Zoom na muzeum – zapraszamy również do lektury innych tekstów ➸