Wystawa stała w Pawilonie Czterech Kopuł Muzeum Sztuki Współczesnej Oddziale Muzeum Narodowego we Wrocławiu.
Punktem wyjścia narracji wystawy są dzieła najwybitniejszych przedstawicieli malarstwa okresu międzywojennego – prekursorów polskiej sztuki nowoczesnej po drugiej wojnie światowej – których twórczość i teorie artystyczne wywarły znaczący wpływ na polską sztukę XX wieku. W tej części zobaczymy dzieła takich twórców jak Leon Chwistek, Henryk Stażewski czy Stanisław Ignacy Witkiewicz.
Najstarszy z nich, Leon Chwistek, był współtwórcą formacji artystycznej Formiści i autorem koncepcji strefizmu (artysta dzielił kompozycję obrazu na strefy, w których dominowała jedna barwa i jeden zwielokrotniony Kształt). Witkacy (Stanisław Ignacy Witkiewicz) swoje wizjonerskie koncepcje artystyczne, dotyczące tzw. Czystej Formy, materializował zarówno w malarstwie, jak i w teatrze jako autor oryginalnych dramatów.
Kolejna część wystawy przedstawia artystów I wystawy Sztuki Nowoczesnej w Krakowie W grudniu 1948 r. W Pałacu Sztuki w Krakowie otwarto I Wystawę Sztuki Nowoczesnej – było to jedno z najważniejszych wydarzeń artystycznych w powojennej Polsce. Celem wystawy było przedstawienie najnowszych tendencji w sztuce, edukowanie nowej publiczności oraz nawiązanie dialogu z widzem.
Prezentujemy kilka wystawianych wówczas prac, m.in. Marii Jaremy, Tadeusza Kantora, Tadeusza Brzozowskiego i Mariana Szulca. Artystów tych łączyło poszukiwanie nowych form wyrazu. W opozycji do nowoczesnych znajdowało się środowisko artystów związanych z nurtem koloryzmu, którego korzenie tkwią w kręgu założonego w połowie lat dwudziestych XX w. Komitetu Paryskiego, filii krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.
W tej części będziemy mogli obejrzeć prace Jana Cybisa, Artura Nachta-Samborskiego, Piotra Potworowskiego, Eugeniusza Gepperta, Eugeniusza Eibischa. Wśród najczęściej podejmowanych przez Kolorystów tematów były: martwa natura, pejzaż i akt.
W kolejnej części prezentujemy sztukę socrealizmu. W 1949 r. wprowadzono w Polsce doktrynę realizmu socjalistycznego, propagującą zunifikowany styl bliski realizmowi akademickiemu, charakteryzujący się określonym zestawem mile widzianych tematów (portrety przodowników pracy, robotników, przywódców narodu, krajobraz przemysłowy rozwijającego się kraju itp.) oraz schematyczną kompozycją i programowym optymizmem.
Z przyczyn politycznych wielu artystów wycofało się w tym okresie z życia publicznego, inni próbowali dostosować się do wymagań nowej rzeczywistości. W kopule wschodniej przedstawiamy artystów i artystki, którzy w swoich dziełach odnoszą się do II wojny światowej.
Między innymi poruszającą pracę Sylwety Józefa Szajny z 1976-1979 roku. Prace Józefa Szajny są związane z jego doświadczeniem bólu, głodu i traumy, które stały się częścią jego obozowego życia w Auschwitz i Buchenwaldzie. Równie poruszająca jest praca Krzysztofa Bednarskiego Dom mojego ojca z 2003 roku. Artysta sięgnąwszy do swojego archiwum wykorzystał starą fotografię, która przedstawia zniszczony w trakcie wojny dom rodzinny. Wykorzystując tekturę odtwarza ten dom jako symbol czegoś utraconego.
Wychodząc z kopuły wkraczamy w świat względnej swobody twórczej. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX w. pojawiła się w sztuce europejskiej tendencja polegająca na włączaniu w struktury abstrakcyjne niedookreślonych form realnych. Wyjątkowy styl stworzyła Maria Jarema, łącząc idee przedwojennej awangardy z abstrakcją i malarstwem metafory. W tej części wystawy pojawiają się również artyści sięgający po poetykę surrealizmu. Erna Rosenstein czy Kazimierz Mikulski w swoich pracach prezentują swobodę wyobraźni oraz luźną grę skojarzeń.
Podobny charakter miały prace Jerzego Tchórzewskiego przedstawiające rzeczywistość na poły baśniową i realną. Obok prac przedstawionych w zakątku „Między abstrakcją a metaforą” zaczyna nam się pojawiać sztuka abstrakcyjna w różnych jej odmianach. Malarstwo bezforemne, którego triumf przypadł w Europie na pierwszą połowę lat pięćdziesiątych interpretowano w Polsce w drugiej połowie tej dekady jako synonim wolności. Znajdują się tutaj prace między innymi Stefana Gierowskiego, Rajmunda Ziemskiego czy Alfreda Lenicy.
Lenica z wykształcenia muzyk wydobywał dźwięki barw. Gierowski koncentrował się na relacji między naturą, światłem a przestrzenią. W narożnej dużej sali nazywanej Klasycy abstrakcji przedstawiamy prace najważniejszych przedstawicieli malarstwa abstrakcyjnego. Ukazujemy między innymi ekspresyjną sztukę Alfreda Lenicy i monumentalne, kontemplacyjne malarstwo Stefana Gierowskiego. Nurt aluzyjny – i jednocześnie bardziej literacki – reprezentuje niezwykła, pełna tajemniczych przestrzeni, wielowarstwowych struktur i świetlistych barw twórczość Tadeusza Brzozowskiego, posługującego się anonimową figuracją bliską abstrakcji organicznej.
Istotne miejsce w sztuce polskiej zajmuje tzw. malarstwo materii, które rozwijało się intensywnie na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. Kolejna sala przedstawia twórczość związaną z tą fascynacją. Główną rolę w sztuce materii odgrywała ekspresja tworzywa. W wielu wypadkach łączono materię malarską z woskiem, metalem, drewnem, a nawet przedmiotami codziennego użytku. Granice między malarstwem, rzeźbą, obiektem artystycznym i nieartystycznym zostały zatarte. Malarstwo materii było wyjątkowym etapem w polskiej sztuce współczesnej.
Do bogatej natury odwoływał się Adam Marczyński którego prace wykonane z cienkich warstw drewna o zróżnicowanym zabarwieniu i fakturze tworzyły abstrakcyjne układy form. Sztuka materii wyprowadziła malarstwo poza tradycyjną płaszczyznę dwuwymiarowego obrazu. Artyści zaczęli podnosić do rangi sztuki przedmioty codziennego użytku, tzw. ready mades, czyli przedmioty gotowe. Pozbawione swojej pierwotnej funkcji pojawiały się w asamblażu – dziele złożonym z połączonych ze sobą „nieartystycznych” przedmiotów, często znalezionych, i w tzw. obiektach sztuki. W 1962 r. Tadeusz Kantor sięgnął po przedmioty codziennego użytku i włączył je w przestrzeń płótna, dążąc do integracji sztuki z życiem i ocalając w ten sposób rzeczy zużyte, reprezentujące „realność niższej rangi”.
Z materią „odrzuconą” eksperymentował też Włodzimierz Borowski, który z banalnych, porzuconych przedmiotów lub ich części tworzył kolorowe asamblaże – „organizmy sztuki”. Warto również zwrócić uwagę w tej części wystawy na twórczość Władysława Hasiora. Hasior ze znalezionych przedmiotów codziennego użytku – zużytych zabawek, figurek, luster, sztućców, fotografii, drutów, blachy – tworzył uniwersalne w swej wymowie, pełne symboli i często przewrotnego poczucia humoru metaforyczne asamblaże. Kopuła północna poświęcona jest twórczości Magdaleny Abakanowicz.
To jedna z najwybitniejszych polskich rzeźbiarek, zrewolucjonizowała w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych myślenie o tkaninie, tworząc nowatorskie pod każdym względem „miękkie rzeźby” wykonane z barwionego sizalu, od jej nazwiska zwane abakanami. Organiczne, zawieszone w przestrzeni formy zaskakiwały ekspresją, skalą i fakturą.
Wychodząc z kopuły spotykamy dwie przestrzenie, jednak dotycząca aspektów ciała, druga dotycząca sztuki powstającej w okresie stanu wojennego. Przestrzeń po lewej stronie przedstawia twórczość takich artystek jak: Alina Szapocznikow, prekursorki polskiej sztuki feministycznej Maria Pinińska-Bereś i Natalia Lach-Lachowicz, artystki intermedialne Katarzyna Kozyra oraz Joanna Rajkowska.
Wszystkie poszukiwały nowych form wypowiedzi, a przy tym badały aspekty cielesności i erotyki, sytuację kobiety w społeczeństwie oraz problemy intymności i przemijania. Po prawej stronie prezentujemy sztukę lat 80. Większość twórców bojkotowała oficjalny obieg sztuki. Artyści związani z nurtem kultury niezależnej organizowali wystawy w kościołach i prywatnych mieszkaniach. W latach 80. tworzyli również tak zwani nowi dzicy, których przedstawiamy w kolejnej sali. Tworzona przez nich krytyczna sztuka była ostrym protestem wobec szarej, siermiężnej rzeczywistości. Artyści, wyśmiewając za pomocą groteski otaczający ich absurdalny świat, operowali zazwyczaj uproszczoną kompozycją i mocnymi barwami.
Na wystawie pokazujemy prace artystów warszawskiej Gruppy (Jarosław Modzelewski, Ryszard Grzyb, Marek Sobczyk), a także wrocławskich twórców Zdzisława oraz Jolanty Nitków, Eugeniusza Minciela i Krzysztofa Skarbka. Szczególnym zjawiskiem była działalność wrocławskiej grupy Luxus, która odwołując się do zachodniej kultury masowej, posługiwała się pastiszem i ironią, chętnie też wykorzystywała technikę szablonu.
W ostatniej części wystawy prezentujemy dzieła twórców kształtujących dzisiejsze oblicze polskiej sztuki. Są wśród nich Leon Tarasewicz, którego bliska abstrakcji sztuka wyrasta z fascynacji przyrodą, bogactwa zaczerpniętych z niej kolorystycznych i strukturalnych niuansów, oraz Lech Twardowski łączący ekspresję malarskiego gestu, energetycznej plamy barwnej z geometrycznym porządkiem wielkich przestrzennych form. Piotr Janas i Jakub Julian Ziółkowski podejmują interesujący dialog z przeszłością, łącząc współczesność z tradycją malarstwa materii, gestu i poetyką surrealizmu.
■ Więcej opisów ➸
Dofinansowano w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Kultura Dostępna” – zadanie: „Muzeum jest dla wszystkich. Dostosowanie oferty edukacyjnej MNWr do potrzeb osób z niepełnosprawnościami”