Kolejnym wartym przedstawienia rodzajem tkactwa wzorzystego jest wytwarzanie tkanin dwuosnowowych, znanych jako dywany z terenów Polski północno-wschodniej, tj. głównie z Białostocczyzny, Podlasia, Mazur oraz północnych Kurpiów.
Ich charakterystyczną cechą jest struktura – składają się z dwóch warstw wykonanych z nici wełnianych prostym splotem płótna. Osnowa i wątek każdej warstwy jest w odmiennym kolorze, przez co dywany te są dwubarwne (sporadycznie bywają wielokolorowe), często w bardzo kontrastowych zestawieniach (np. zielono-czerwone). Wzór powstaje poprzez wydobywanie w określonych miejscach na wierzch tkaniny warstwy dolnej – rewers staje się negatywem awersu. W technice ludowej wzór wybierany jest ręcznie przy pomocy cienkiej listewki, co daje możliwość swobodnego komponowania ornamentu. W przypadku gdy w kompozycji wzoru wypadają duże przestrzenie tła, urozmaica się je drobnymi zdobinami, tzw. raczkami, które mają również na celu wzmocnienie tkaniny. W ten sposób obie warstwy zostają dodatkowo związane, dzięki czemu nie rozdzielają się od siebie. Brzegi dywanów dwuosnowowych połączone są zwykle ze sobą bardzo ściśle przez wprowadzenie w bordiurze specjalnego wzoru w postaci drobnych poziomych żeberek, zygzaków itp. Dawniej dywany, tkane na wąskich warsztatach, zszywane były z dwóch kawałków, a obecnie wykonuje się je na szerokich krosnach.
Problemem pochodzenia tkanin dwuosnowowych interesują się od dawna badacze sztuki i przemysłu ludowego, stawiając kilka hipotez na ten temat. W Europie tkactwo podwójne posiada prawie tysiącletnią tradycję i znane było w Skandynawii, Rosji, Białorusi, Niemczech, Anglii, Włoszech i Hiszpanii. Najstarsze (z XVIII w.) dywany tego typu z obszaru Polski pochodzą z Mazur, ale przestano je wyrabiać tam w wieku XIX. Na Białostocczyźnie i Podlasiu produkcja ich utrzymała się do dzisiaj. Do tkactwa ludowego tkaniny dwuosnowowe dostały się za pośrednictwem tkactwa rzemieślniczego indywidualnego lub manufakturowego. Na zachodnim Podlasiu umiejętność ich wykonywania posiadali wyłącznie tkacze miejscy i dlatego nosiły one tam nazwę dywanów „tkacowskich”.
Jeżeli chodzi o ornamentykę dywanów dwuosnowowych, to można wśród nich wydzielić pięć grup. Do pierwszej należą wzory tradycyjne, spotykane w najstarszych tkaninach, które wykonywane były na ręcznych krosnach, zarówno przez tkaczy rzemieślników, jak i przez kobiety na wsiach. Są to motywy geometryczne i zgeometryzowane roślinne, rytmicznie pokrywające tło, otoczone szeroką bordiurą. W drugiej grupie znajdują się dywany robione głównie przez rzemieślników na warsztatach żakardowych, często naśladowane przez tkaczki wiejskie. Występują na nich ornamenty roślinne o formie naturalistycznej oraz geometryczne, ułożone pasowo lub szachownicowo, otoczone bogatą bordiurą. Trzecią grupę tworzą dywany tzw. kapowe, tkane przez tkaczki wiejskie, w których naśladują one kapy fabryczne o kompozycjach ośrodkowych. Czwarta grupa powstała pod wpływem prof. Eleonory Plutyńskiej, która w latach 30. XX w. podjęła próbę odnowienia tkactwa podwójnego w Janowie k. Sokółki. Dywany z tej grupy wykonywane są przez tkaczki według ich własnych pomysłów, a pole środkowe, otoczone wąską bordiurą, pokrywają rytmicznie zgeometryzowane motywy roślinne i zoomorficzne. Do piątej grupy należą dywany tematyczne, również tkane „z głowy”, zapoczątkowane przez Dominikę Bujnowską z Węgrowa, a potem naśladowane przez inne tkaczki. W tkaninach tych pole środkowe tworzy „obrazek” przedstawiający scenki zaczerpnięte z życia wiejskiego. Występują w nich często wzory figuralne, a wzdłuż brzegów biegnie tylko skromne obramowanie.
Tkaniny dwuosnowowe w środowisku wiejskim od dawna traktowane były jako lokata kapitału. Przekazywane z pokolenia na pokolenie, starannie przechowywane w kufrach, wchodziły w skład wiana panny młodej. Tradycyjnie są one używane jako nakrycia na łóżka, ale coraz częściej spotyka się je na fotelach, wersalkach i ławach. Wyrabiane są też niekiedy wyłącznie na użytek odbiorców miejskich, którzy wieszają je najczęściej na ścianach.
W zbiorach Muzeum Etnograficznego znajduje się kilka tkanin dwuosnowowych. Jedna (najstarsza – z końca XIX w.) pochodzi z Białej Podlaskiej i charakteryzuje się kostkowymi wzorami geometrycznymi w polu środkowym oraz nieskomplikowaną bordiurą. Cztery wykonane zostały na Białostocczyźnie. W dwóch (z 1908 i 1945 r.) powierzchnia środkowa pokryta jest zgeometryzowanymi motywami roślinnymi oraz geometrycznymi, a otacza ją rozbudowana bordiura z podobnymi wzorami. Tkanina z 1953 r. posiada w środku rytmiczny ornament w postaci szachownicy z drobnych kwiatuszków umieszczonych w kwadratach, bordiura natomiast utkana jest we wzory geometryczne. Dywan z Sokółki zdobiony jest w rozbudowane wzory geometryczne. Ostatnim nabytkiem jest najbardziej współczesny, kremowo-brązowy komplet, na który składają się: narzuta na łóżko, dwie narzuty na fotele i bieżnik na ławę.
Hanna Golla, Dział Tkanin i Strojów Muzeum Etnograficznego
#zoom_na_muzeum – zapraszamy również do lektury innych tekstów ➸