➸ Technika batikowa
W Polsce pisankami nazywa się przede wszystkim jaja dekorowane techniką batikową, czyli „pisaną”, najstarszą ze wszystkich. Polega ona na „pisaniu” wzoru roztopionym woskiem na skorupce jaja. Wzory rysuje się specjalnym pisakiem zaopatrzonym w miniaturowy lejek, z którego wosk spływa na skorupkę lub szpilką, którą wykonuje się wzory tzw. łezkowe. Następnie jajko zanurza się w barwniku. Miejsca pokryte woskiem nie zostają zafarbowane i w efekcie uzyskuje się jasny wzór – w naturalnym kolorze skorupki – na jednolitym, ciemniejszym tle.
Pisanki woskowe o deseniu wielobarwnym otrzymuje się, powtarzając proces rysowania wzorów i farbowania jaj. Farbowanie zaczyna się od barwnika najjaśniejszego.
Wzór barwny na białym tle uzyskuje się często także metodą wytrawiania kwasem (kapuścianym, barszczowym, kwaśną serwatką). Na ufarbowanym jaju rysuje się wzór woskiem, po czym moczy się je w kwasie i w ten sposób wytrawia białe tło. Po usunięciu wosku zostaje na skorupce barwny wzór.
Najdawniejsze, tradycyjne wzory wykonywane woskiem to różnego rodzaju znaki solarne – rozety, rozety wirujące, spirale, drzewa życia, swastyki, swastyki splecione z krzyżem, który zanim stał się najważniejszym symbolem chrześcijaństwa, był znakiem słońca, siły witalnej, stron świata, miał zastosowanie w magii urodzaju i płodności. Sens tych znaków został już w dużej mierze zapomniany. Twórcy wykonują je dziś przede wszystkim zgodnie z tradycją regionalną i rodzinną, dodając do nich własne, wymyślone przez siebie motywy, często także podpatrzone w bogatej literaturze przedmiotu.
Metoda batikowa jest szeroko rozpowszechniona w Polsce i w innych krajach słowiańskich, gdyż wosk pszczeli był tu bardzo popularnym, ogólnodostępnym surowcem. Tą techniką zdobi się jaja głównie we wschodniej części naszego kraju i na Śląsku.
➸ Technika rytownicza
Na ufarbowanym jaju wyskrobuje się ostrym narzędziem – brzytwą, blaszką, żyletką, nożykiem, nożem szewskim, skalpelem, igłą – wzory geometryczne i roślinne lub nawet całe sentencje słowne. Są to tzw. skrobanki, wydrapywanki lub rysowanki. Najczęściej w ten sposób zdobione są jaja kurze i gęsie. Jaja kacze są używane sporadycznie, gdyż ich skorupka jest zbyt śliska.
Najmocniejszą skorupkę mają jaja zniesione od lutego do maja, bo ptasi organizm w okresie zimy zaopatruje się w duże ilości wapnia. Nośność kur w tym okresie jest także mniejsza. Jaja zniesione w miesiącach letnich mają najcieńszą skorupkę, dlatego nie nadają się do wydrapywania. Aby wyskrobać drobniutkie, subtelne, wręcz koronkowe wzory, wymagana jest ogromna precyzja.
Najpiękniejsze pisanki o skomplikowanych, niepowtarzalnych i misternych ornamentach roślinnych, głównie kwiatowych, powstają na Opolszczyźnie. W tym regionie noszą nazwę kroszonek. Dziś wykonuje się tam nawet kroszonki z jaj strusich. Na świecie techniką rytowniczą zdobi się pisanki głównie w Niemczech (Łużyce), w Czechach i na Słowacji.
➸ Technika aplikacyjna
Najnowsze techniki zdobienia polegają na oklejaniu wydmuszek jaj różnorodnymi materiałami. Znane na Kurpiach, w Puszczy Białej, zachodnim Podlasiu tzw. wyklejanki lub oklejanki to jaja – najczęściej wydmuszki – pokryte białym rdzeniem sitowia jeziornego lub dzikiego bzu. Uzupełnia się je jaskrawymi nitkami wełnianymi lub miniaturowymi, barwnymi wycinankami z glansowanego papieru, co nadaje im oryginalną fakturę.
Kolorowa, kontrastowa przędza dawniej mogła pochodzić nawet z ubrań osoby zmarłej. Wierzono, że dzięki temu żyje ona nadal wśród nas.
Centralnie lub pasmowo naklejane na powierzchnię jaja miniaturowe, wielobarwne wycinanki, charakterystyczne dla okolic Łowicza to tzw. nalepianki. Wśród motywów zdobniczych przeważają tam bogate symbole – koguty i kwiaty.
Współcześnie na skorupkę jaja zaczęto aplikować kolorowe cekiny, perełki, bursztyn, cynę, szkło, suszone kwiaty, motywy z haftu krzyżykowego, wstążeczki czy inne materiały pasmanteryjne. Twórcy podejmują artystyczne poszukiwania. Często używają nowych metod zdobienia do tworzenia pisanek (technika decoupage’u, quillingu). Pojawiły się także jaja zdobione metodą „ażurową” – na wydmuszce lub w skorupce jaja robi się wiertarką dentystyczną (lub podobnym narzędziem) otworki układające się w ornamenty.
Osobną grupę stanowią jaja przyozdabiane farbami i tuszami. Maluje się krajobrazy, scenki rodzajowe, tematy religijne, abstrakcje. Ta forma zdobnictwa rozwinęła się szczególnie w kręgach malarzy profesjonalistów i obecna jest dziś w wielu krajach zachodniej Europy.
Agnieszka Szepetiuk-Barańska, kuratorka wystawy „Pisanki i palmy wielkanocne” ➸
Fot. Krzysztof Kowalski
#zoom_na_muzeum – zapraszamy również do lektury innych tekstów ➸