„Książ utracony, Książ ocalony – badanie strat wojennych kolekcji sztuki gromadzonej w Zamku Książ w Wałbrzychu” to tytuł projektu, który realizowany jest w Muzeum Narodowym we Wrocławiu w ramach dofinansowania ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Muzeum Narodowe we Wrocławiu jest spadkobiercą zasobów muzealnych stolicy Śląska (których prawnym właścicielem w 1945 r. stało się Państwo Polskie) oraz wielu instytucji śląskiej prowincji, kontynuatorem idei gromadzenia, konserwowania, udostępniana i opracowywania naukowego zbiorów muzealnych regionu.
Po II wojnie światowej Muzeum Narodowe we Wrocławiu stało się właścicielem ocalałych zasobów artystycznych pochodzących z Książa. Od kilku lat trwa współpraca między obiema instytucjami, która ma za zadanie stworzenie w dawnym zamku Hochbergów placówki muzealnej. Wymiernym efektem wspólnych poczynań stała się organizacja w tym miejscu wystawy depozytowej „Metamorfozy Zamku Książ”. ➼
Projekt „Książ utracony, Książ ocalony – badanie strat wojennych kolekcji sztuki gromadzonej w Zamku Książ w Wałbrzychu” obejmuje badania nad proweniencją zasobów posiadanych przez Muzeum Narodowe we Wrocławiu oraz tych, do których powinien być uprawniony jako naturalny spadkobierca muzealiów z Książa. (Majątek Hochbergów od lat 30. XX wieku objęty był zarządem komisarycznym rodziny. Znalazłszy się w wyniku I wojny światowej po dwóch stronach granicy, był stopniowo nacjonalizowany przez państwo polskie i niemieckie. 16 grudnia 1943 r. Książ został ostatecznie sprzedany wraz z wyposażeniem zamków starego i nowego – pełnomocnik Hochbergów dr Hossmann podpisał wówczas umowę sprzedaży, stroną kupującą był Związek Prowincji Śląskiej).
Ród Hochbergów szczycił się niezwykle bogatą kolekcją muzealiów, której początki sięgały XVIII w., gdy Konrad Ernst Maksymilian von Hochberg utworzył Gabinet Sztuki. Zachował się opis tego protomuzeum. Należy też pamiętać, że po I wojnie światowej bankrutujący Hochbergowie, aby zarobić na utrzymanie Książa, korzystając z jego turystycznej popularności, utworzyli muzeum w nowo wybudowanych skrzydłach północnym i zachodnim potężnej budowli. Prezentowane tam zbiory znamy m.in. dzięki publikacji zwanej „Das Goldene Buch”.
Niestety, zbiory artystyczne, przyrodnicze i techniczne znajdujące się pod koniec II wojny światowej w Zamku Książ w roku 1945 zostały rozgrabione przez wojska radzieckie.
Tymczasem na zasoby Kunstkamery składały się dzieła sztuki, znakomita kolekcja numizmatów oraz bogate zbiory graficzne (m.in. dzieł G.B. Piranesiego). Druga co do wielkości na Śląsku prywatna biblioteka liczyła ponad 46 tysięcy woluminów, wśród nich było wiele unikatowych rękopisów, starodruki i liczne polonika.
W Starym Zamku od końca XVIII w. z inicjatywy Jana Henryka VI prezentowano muzealia świadczące o starej genealogii rodu, np. zabytki średniowieczne, których metryka mogła sięgać panowania Piastów na Książu; szczególnie zaś bogate były zbiory barokowe: obrazy, rzeźby, rysunki, grafika, stalle z chóru katedry w Linzu, rzemiosło artystyczne, w tym niezwykle cenne okazy meblarstwa, gobeliny, dywany, orientalia, duże zbiory porcelany miśnieńskiej (w tym boettgerowskiej), berlińskiej, chińskiej i japońskiej.
Wśród autorów prac z Zamku Książ byli m.in. artyści, którzy pracowali dla Hochbergów (w tym znakomici kolekcjonerzy) oraz światowej sławy malarze, rzeźbiarze i architekci, a wśród nich: Felix Anton Scheffler, Johann Georg Schenck, Felix Anton Hammerschmied, Ignatius Provisore, Friedrich Bernard Wernher, Christian Wilhelm Tischbein, Stephan Kessler, Ernst Wilhelm Bernhardi, Bernardo Strozzi, Pieter Mulier zw. Tempesta, Ludwig Richter, Anton von Werner, Angelika Kaufmann, Hippolyte Destailleur, Oscar Begas, Bolesław Szańkowski, Ellis Roberts, Gustav Kaulbach, Gustav Richter, Adriaen van Ostade i wielu innych.
W bibliotece znajdowało się m.in. blisko 480 prac Friedricha Wilhelma Sennewadta, 317 miniatur portretowych (np. władców i arystokratów europejskich, w tym Sułkowskich) oraz album ze 159 pejzażami tego artysty w technice akwarelowej, a w Gabinecie Sztuki domniemana akwarela Albrechta Dürera i trzy rysunki tego artysty z datą 1521.
Dobra gromadzone w zamku od jego wzniesienia w końcu XIII w. przez Piastów linii świdnicko-jaworskiej po Hochbergów, którzy panowali tam ponad 400 lat, są niezwykle ważne dla historii i kultury polskiej. Powojenne losy ocałałych z pożogi wojennej zasobów nigdy nie zostały dokładnie przebadane. Obecnie te niejednokrotnie bardzo cenne dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego rozproszone są zarówno na terenie Polski, jak i Niemiec, Austrii oraz Rosji i dawnych republik radzieckich.
Pierwsze kroki w zakresie rozpoznania materiału archiwalnego zostały już poczynione dzięki digitalizacji wybranych zasobów archiwalnych i bibliotecznych wykonanej w ramach ministerialnego programu „Gaude Polonia” w latach 2016–2017.
Opiekunem naukowym projektu „Książ utracony, Książ ocalony – badanie strat wojennych kolekcji sztuki gromadzonej w Zamku Książ w Wałbrzychu” i jednocześnie kierownikiem projektu „Metamorfozy Zamku Książ” jest kustosz Muzeum Narodowego we Wrocławiu dr Beata Lejman.
W programie biorą także udział pracownicy Zamku Książ w Wałbrzychu: Magdalena Woch i Mateusz Mykytyszyn.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
