Niezmieniony do dziś profil zbiorów Muzeum pozwala określić je jako dolnośląskie. Zabytki dokumentują życie wsi tego regionu w ciągu minionych trzystu lat, począwszy od wieku XVII aż po czasy współczesne. Ilustrują tym samym kulturę ludową zarówno dawnych mieszkańców regionu, jak też powojennej ludności napływowej.
Pierwsze zbiory powstały dzięki przejęciu zabytków ze składnic muzealnych Ministerstwa Kultury i Sztuki w Bożkowie i w Żelaźnie oraz z kilku muzeów regionalnych – w Karpaczu, Szklarskiej Porębie, Niemczy, Bolkowie, Jaworze, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Brzegu, Wałbrzychu i Ziębicach. Jedne z nich uległy likwidacji, inne zmieniły swój profil, wydając część zbiorów zbędnych. Niektóre natomiast przekazały w depozyt najbardziej wartościowe zabytki.
Pierwszych zakupów eksponatów, pochodzących przeważnie ze Śląska Opolskiego i Beskidu Śląskiego, dokonano w 1949 r., korzystając ze specjalnych subwencji MKiS. Drugi ich etap przypadł na lata 1953-1956 i był rezultatem systematycznej eksploracji Dolnego Śląska. Działalność tę, połączoną z badaniami naukowymi, kontynuowano w latach sześćdziesiątych i następnych. Badaniami penetracyjnymi i stacjonarnymi objęto wówczas kilkaset miejscowości Ziemi Kłodzkiej, okolic Lwówka Śląskiego, Legnicy i Wołowa, kładąc dodatkowo nacisk na rejestrację – za pomocą rysunków, opisów i fotografii – materiałów źródłowych, wskazujących na przemiany kulturowe, co dało podstawę do założenia archiwum. Szczególną uwagę zwrócono na te tereny, gdzie trwanie kultury tradycyjnej było zagrożone działalnością nowych inwestycji przemysłowych. W części miejscowości objętych akcją wysiedlania ludności w związku z planowanymi budowami podjęto badania „ratownicze”, łączące się z natychmiastowymi zakupami zabytkowych przedmiotów. Muzeum rejestruje także współczesne przemiany kultury ludowej.
Od roku 1968 pozyskiwane są dzieła pozostające wcześniej poza sferą zainteresowań etnografii. Zebranie znacznej liczby prac sztuki nieprofesjonalnej reprezentatywnych przede wszystkim dla Dolnego i Górnego Śląska pozwoliło na udostępnienie zwiedzającym pierwszej w Polsce stałej Galerii Sztuki Nieprofesjonalnej (czynnej w latach 1980-1985), prezentującej ok. 150 prac kilkunastu autorów. Kolekcję tę wzbogacano przede wszystkim po wystawach kończących wojewódzkie przeglądy tego rodzaju plastyki, ale do jej powiększenia przyczyniły się również konkursy (np. „Ule figuralne”, „Świat mojej wyobraźni”).
Tradycją stały się corocznie organizowane wystawy i kończące je kiermasze wielkanocne, pozwalające na dokumentację plastyki obrzędowej – tej wciąż żywej i rozwijającej się dziedziny kultury ludowej, wykorzystującej dziś już bez żadnych ograniczeń nowe techniki, materiały i rodzaje zdobnictwa. Te ekspozycje oraz przeprowadzony w 1968 r. konkurs na rekwizyty związane z obrzędowością wiosenną przyczyniły się do powstania zbioru ok. 600 pisanek, w większości wykonanych współcześnie, ale nawiązujących do tradycyjnych technik i wzornictwa huculskiego, łemkowskiego, rzeszowskiego, wołyńskiego, poleskiego, suwalskiego, lubelskiego, opolskiego oraz z Bukowiny rumuńskiej. Zbiór ten uzupełnia zestaw pisanek huculskich, wykonanych w latach trzydziestych naszego stulecia. Interesującym przykładem współczesnej twórczości plastycznej są także szopki dolnośląskie: obnośne kukiełkowe, typu krakowskiego oraz rzeźbiarskie.
Specyfika regionu będącego przedmiotem zainteresowań Muzeum znalazła bezpośrednie odbicie w samej strukturze zbiorów. Zespoły przedmiotów przywiezionych na Dolny Śląsk przez powojennych osadników – jak oni sami – wyrwane zostały z naturalnego dla siebie środowiska. Nie tworzą one zwartych, tematycznych kolekcji, ale są niezwykle cennym materiałem do badań historyczno-kulturowych, a także nad stanem świadomości ludności migrującej i jej wyobrażeń o życiu poza znanym sobie terytorium. Z kolei zabytki składające się na znakomite i w większości wypadków niemające sobie równych kolekcje dawnej sztuki dolnośląskiej w znacznej części obciążone są brakiem danych o ich proweniencji. Jest to spowodowane specyficznym sposobem ich pozyskiwania – ze składnic muzealnych, za pośrednictwem Desy lub w formie darów parafii. Cały zgromadzony zbiór kilkunastu tysięcy eksponatów jest niezwykle wartościowym materiałem, pozwalającym na prowadzenie badań nad wielowątkowością kultury Dolnego Śląska i jej związkami z kulturą regionów sąsiednich, na szczególne jednak wyróżnienie zasługują w nim pewne zespoły zabytków.
Zasoby Działu Kultury Technicznej pozwalają odtworzyć gospodarcze podstawy życia wsi. Znalazły tu swoje miejsce sprzęty rolnicze, środki transportu, przedmioty związane z hodowlą, pasterskie, służące do przechowywania i obróbki produktów żywnościowych oraz narzędzia i wyroby rzemieślnicze.
Kowalstwo dokumentuje między innymi ok. 350 narzędzi i urządzeń, w tym największy w Polsce (liczący 26 sztuk) zbiór datowanych i zdobionych kowadeł dolnośląskich, wśród których większość stanowią, uważane za najstarsze, kowadła bezrożne. Wszystkie ozdobione są techniką stempelkową, a wiele zaopatrzonych jest w datowanie. Artyzm wyrobów kowalskich najpełniej oddaje zbiór bogato dekorowanych okuć do wozu.
Przedmioty kowalskie
Tkactwo „ilustrują” nie tylko krosna i kołowrotki, ale także zestaw misternie zdobionych – malowanych i ażurowo wycinanych – przęślic stołeczkowych z Dolnego Śląska. Interesującą kolekcję, nie tylko ze względu na różnorodność wzorów, ale też rozwiązań technicznych, tworzą dolnośląskie klocki do drukowania tkanin.
Trzonem zbiorów z zakresu rybołówstwa są obiekty przejęte po byłym Muzeum Rybactwa Śródlądowego w Miliczu.
Wyroby ceramiczne dokumentują wytwórczość pięciu warsztatów garncarskich reaktywowanych na Dolnym Śląsku po 1945 r., a zwłaszcza pracowni Kazimierza Woźniaka z Oławy. Garncarz ten, pochodzący z Pistynia na Pokuciu, do lat siedemdziesiątych wykonywał misy, talerze, wazony, doniczki, świeczniki i patery wzorowane na majolice pokuckiej. Cennym uzupełnieniem tego zbioru są przedwojenna, manufakturowa ceramika, w tym szczególnie bolesławiecka, oraz pojedyncze obiekty z regionów sąsiednich.
Tkaniny i stroje przywiezione przez powojennych osadników stanowią także znaczną część, obok strojów dolnośląskich, zbiorów Działu Tkanin i Strojów Ludowych. Wśród nich szczególnie godne uwagi są zespół „weret” – wileńskich narzut na łóżko oraz huculskich kilimów. Równie interesujący jest zbiór dawnych dolnośląskich czepców.
Najcenniejsze jednak w zbiorach, tak ze względu na wartości artystyczne, jak i poznawcze, są kolekcje z zakresu dawnej sztuki dolnośląskiej. W Dziale Sztuki na uwagę zasługuje zwłaszcza malarstwo na szkle, grafika dewocyjna, rzeźby z zespołem uli figuralnych, formy piernikarskie i malowane meble.
Fotografie: Magdalena Wyłupek, Arkadiusz Podstawka, Wojciech Rogowicz, Edmund Witecki