Mało znana ciekawostka ikonograficzna – „zbiorczy” wizerunek czternaściorga świętych, zwanych Wspomożycielami. Najczęściej w obrazach czy rzeźbach ukazywano postacie Matki Boskiej, Jezusa, Trójcy Świętej czy Świętej Rodziny. Święci patroni stanowili równie częsty temat, lecz zwykle ukazywano ich pojedynczo. Bywają jednak święci przedstawiani razem, np. Święci Kosma i Damian, Benedykt i Scholastyka, Cyryl i Metody czy Piotr i Paweł, jednakże czternaścioro świętych na jednym obrazie to naprawdę wizerunkowy wyjątek, w dodatku obecnie niezbyt rozpowszechniony.
Spośród licznych świętych w poczet Czternastu Świętych Wspomożycieli Kościół katolicki zaliczył tych, których wstawiennictwo u Boga uznał za wyjątkowo skuteczne, szczególnie w wypadku chorób. Większość z nich żyła na przełomie III i IV w., za panowania cesarza Dioklecjana. Miały wtedy miejsce najdłuższe i najkrwawsze w historii Cesarstwa Rzymskiego prześladowania chrześcijan, w wyniku których większość z Czternastu Świętych Wspomożycieli poniosła śmierć męczeńską.
Ich kult jako Wspomożycieli sięga połowy XV w. i jest związany z objawieniami, których doznał pasterz Hermann Leicht z Bawarii. Trzykrotnie ukazało mu się na łące Dzieciątko Jezus. W wizji tej Dzieciątko otoczone jest przez czternaścioro innych dzieci w biało-czerwonych szatach z czerwonymi krzyżami w sercach. Dzieciątko Jezus przedstawiło pasterzowi swoich towarzyszy – Czternastu Świętych Wspomożycieli w potrzebie i poprosiło o wybudowanie kościoła im poświęconego w miejscu objawień. Jezus potwierdził, że wstawiennictwo u Boga Świętych Wspomożycieli jest wyjątkowo skuteczne i polecił modlącym się, aby zawierzali im swoje troski i trudności, potrzeby, a przede wszystkim choroby.
Pasterz Hermann opowiadał o swoich widzeniach w domu, w wiosce oraz o. Bernardowi – opatowi klasztoru cystersów w pobliskim Langheim. Czasy były trudne, a ludzie biedni, epidemie i „morowe powietrze” przetaczały się w średniowieczu przez Europę. Opat Bernard odpowiedział na prośbę Dzieciątka Jezus i zdecydował o wybudowaniu kaplicy w miejscu objawień. Rozumiał też, że ludzie poszukują opieki i poczucia bezpieczeństwa wobec zagrożeń życia codziennego.
Kult Czternastu Wspomożycieli szybko rozwijał się i przekraczając granicę południowych Niemiec, zawędrował za przyczyną cystersów do Czech i na Śląsk, a w Langheim – dzisiejszym Vierzehnheiligen, po kilku latach powstało probostwo i bractwo Świętych Wspomożycieli. Na Śląsku w 1633 r. wydano, a w 1693 r. wznowiono specjalny modlitewnik pod tytułem Pomoc w potrzebie, czyli życie Jezusa, Maryi i Józefa wraz ze śmiercią i cudownym oddziaływaniem 14 Wspomożycieli. Zawiera on biogramy świętych, przybliżające ich życie, oraz miedzioryty z ich przedstawieniami. To święci wspólni dla Kościoła wschodniego i zachodniego, zwracano się do nich w trudnych sytuacjach życiowych, zwłaszcza w chorobach.
Pierwszy kościół zbudowany w miejscu objawień w Langheim został zniszczony już w XVI w., następny zbudowany na jego miejscu z czasem okazał się za mały, ponieważ Wspomożyciele cieszyli się rosnącą popularnością. Obecnie centrum ich kultu jest rokokowa bazylika Vierzehnheiligen (czyli dosłownie Czternastu Świętych) zbudowana w latach 1743–1772, gdzie znajduje się ołtarz Czternastu Świętych Wspomożycieli, który do dziś stanowi cel licznych pielgrzymek.
W zależności od związanych z nimi legend, święci stawali się patronami różnych dziedzin życia, a ich atrybutami bywały przedmioty wykorzystane w zadawanych im torturach i męczeńskiej śmierci:
❦
Św. Krzysztof – patron umierających nagłą śmiercią, a także kierowców, podróżnych, przedstawiany z Dzieciątkiem Jezus na ramionach („Christophoros” – „niosący Chrystusa”) .
❦
Św. Katarzyna z Aleksandrii – patronka cierpiących na ból gardła i głowy, szczególnie patronuje uczonym, uznawana za najpotężniejszą ze Wspomożycieli; atrybut: koło, którym była łamana.
❦
Św. Barbara – pomocna w godzinie śmierci i utrapienia, patronka górników, saperów, ludzi pracujących w zagrożeniu śmiercią; atrybut: wieża.
❦
Św. Jerzy – patron rycerzy, chroniący zwierzęta przed chorobami; atrybut: smok.
❦
Św. Błażej – patron umierających nagłą śmiercią, cierpiących na krwotoki i ból gardła, opiekun zwierząt domowych; atrybut: skrzyżowane świece.
❦
Św. Cyriak – chroniący od opętania i wszelkich pokus; atrybut: diabeł.
❦
Św. Małgorzata z Antiochii Pizydyjskiej – chroniąca od bólów porodowych; atrybut: smok na łańcuchu.
❦
Św. Dionizy – chroniący od bólów głowy; atrybut: ucięta głowa.
❦
Św. Wit – patron chorych na epilepsję; atrybut: kogut, kocioł.
❦
Św. Idzi – patron trudnej spowiedzi, chorych psychicznie, karmiących matek, rybaków, myśliwych, pasterzy, o wstawiennictwo prosiły go też bezpłodne pary; atrybut: łania.
❦
Św. Pantaleon – chroniący od strasznych chorób, zarazy, patron lekarzy, pielęgniarek i ludzi samotnych; atrybut: gwoździe lub ręce przybite gwoździami do głowy.
❦
Św. Achacy – patron chorych na trąd i epilepsję; atrybut: korona cierniowa, krzyż.
❦
Św. Eustachy – patron rycerzy i ludzi w potrzebie, a także strażaków (obok św. Floriana), myśliwych, leśników, traperów, osób torturowanych; wzywano go do obrony przed ogniem i jako orędownika w rozwiązywaniu trudnych sytuacji; atrybut: jeleń.
❦
Św. Erazm – obrońca przed zarazą, patron ludzi doznających wielkich bólów fizycznych, kolek i boleści brzucha (co miało związek z torturami, które mu zadano, polegającymi na wyrywaniu wnętrzności) oraz rodzących; atrybut: korba, na którą nawijane są jego wnętrzności.
Kult Czternastu Świętych Wspomożycieli czy Pomocników był bardzo żywy w Czechach, na Morawach i na Śląsku. W dzisiejszych granicach Polski wiele świadectw tego kultu zachowało się na Ziemi Kłodzkiej. W niemal każdym kościele zbudowanym lub przebudowanym w czasach baroku na Dolnym i Górnym Śląsku istniał ołtarz lub obraz poświęcony Wspomożycielom. Obecnie jednym z głównych ośrodków kultu jest pocysterski kościół Czternastu Wspomożycieli w Lubawce.
Wspólne wspomnienie obchodzone jest lokalnie 8 lipca lub 8 sierpnia, a poszczególni święci mają swoje dni w kalendarzu liturgicznym. Kult Czternastu Świętych Wspomożycieli upadł po sekularyzacji zakonu cystersów w 1810 r., gdy majątek zgromadzenia przeszedł na własność rządu pruskiego.
W zbiorach wrocławskiego Muzeum Etnograficznego znajduje się siedem przedstawień Czternastu Wspomożycieli namalowanych na szkle, kilka wizerunków znajduje się także w kolekcji grafiki dewocyjnej. W centralnej części kompozycji umieszczany jest zwykle św. Krzysztof z Dzieciątkiem Jezus na ramieniu, wokół niego, w półkolach występują postacie pozostałych świętych, w niektórych przedstawieniach święci stoją w trzech lub czterech rzędach.
Prezentowane wizerunki należą do kolekcji obrazów na szkle, jeden z nich został pozyskany do zbiorów w 1949 r., drugi rok później. Co ciekawe na wizerunku, na którym święci przedstawieni są w medalionach na czarnym tle, zostali zamienieni atrybutami św. Cyriak i św. Achacy: św. Cyriak występuje tu w koronie cierniowej i z krzyżem przynależnym św. Achacemu, ten z kolei ma ze sobą diabła, który przynależy jako atrybut św. Cyriakowi. Jak widać, ilustratorom świętych legend także zdarzały się różnego rodzaju pomyłki.
Joanna Kurbiel, adiunkt w Dziale Sztuki Muzeum Etnograficznego
#zoom_na_muzeum – zapraszamy również do lektury innych tekstów ➸