Johannes Molzahn (1892–1965) należy do grona artystów niemieckiej awangardy, których karierę brutalnie przerwał rok 1933. Choć jego nazwisko pojawia się w narracjach o Bauhausie, ekspresjonizmie, leksykonach twórców nowoczesnej grafiki, a po emigracji jego prace trafiły do najważniejszych kolekcji muzealnych w Stanach Zjednoczonych, to właśnie Wrocław (Breslau) pozostaje miejscem ostatniej pełnej realizacji jego projektu artystycznego, który łączył teorię formy, grafikę użytkową, fotografię i pedagogikę w jeden spójny system.
Breslau: laboratorium nowoczesności
Gdy Molzahn przybywa do Breslau w 1928 r., jest artystą o ugruntowanej pozycji w kręgach awangardy. Ma za sobą doświadczenia Weimaru, kontakt z kręgiem Adolfa Hölzela i własny manifest „absolutnego ekspresjonizmu” („Das Manifest des absoluten Expressionismus”, Der Sturm: Monatsschrift für Kultur und die Künste, 6 [1919], s. 90) – prezentujący wizję nowego człowieka, splecionego z maszyną, techniką i naturą.
Dawny Wrocław oferuje mu jednak coś wyjątkowego: realną możliwość przełożenia tych idei na praktykę pedagogiczną i instytucjonalną.
Powołany przez Oskara Molla na stanowisko profesora Państwowej Akademii Sztuk Pięknych i Rzemiosła Artystycznego, Molzahn obejmuje kierownictwo klasy grafiki i typografii. Akademia – pod kierunkiem Molla – funkcjonuje jako przestrzeń eksperymentu, w której praktyka artystyczna, grafika użytkowa, typografia i dydaktyka były integrowane w spójny model kształcenia, oparty na przenikaniu się formy, funkcji i procesu twórczego. W tym sensie wrocławska Akademia sytuowała się blisko modelu Bauhausu, zachowując jednocześnie własną specyfikę.
Działalność pedagogiczna Molzahna była ściśle powiązana z refleksją teoretyczną. Tekst Biophysik der Form (Biofizyka formy), opublikowany w katalogu wystawy studentów Akademii w 1930 roku, stanowi jedno z najważniejszych świadectw myślenia wrocławskiej awangardy: próbę powiązania nauk przyrodniczych, estetyki i projektowania wizualnego.
WuWA 1929
Kulminacją wrocławskiego epizodu Molzahna była wystawa Werkbundu Wohnung und Werkraum (WuWA) w 1929 r. Artysta zaprojektował całą oprawę graficzną wydarzenia – plakaty, ulotki, programy i papeterię – traktując je jako integralną część spójnego systemu, w którym kolorystyka, projekt graficzny i towarzysząca typografia funkcjonowały jako zintegrowany system identyfikacji wizualnej.
To właśnie ta konsekwentna nowoczesność uczyniła Molzahna celem gwałtownych ataków prasy konserwatywnej. Jego nazwisko, obok Heinricha Lauterbacha, Adolfa Radinga i Hansa Scharouna, stało się symbolem „obcego” i „nie-niemieckiego” modernizmu. Symbolicznego znaczenia nabrał również fakt, że Molzahn mieszkał na terenie osiedla wystawowego WuWA, które po zamknięciu ekspozycji przekształciło się w swoistą dzielnicę artystów i architektów związanych z Akademią.
Z perspektywy amerykańskiej recepcji warte odnotowania jest to, że projekty Molzahna WUWA znalazły się po latach w narracji historii designu prezentowanej przez Museum of Modern Art w Nowym Jorku – m.in. na wystawie „The New Typography” (2009–2010) ➸
1933: zamknięcie Akademii
Zamknięcie Akademii i zwolnienie Molzahna z dniem 1 stycznia 1934 r. miało wymiar nie tylko polityczny, lecz także głęboko egzystencjalny. Jak pisał zaprzyjaźniony z Molzahnem profesor wrocławskiej Akademii, prowadzący zajęcia z rysunku, malarstwa i kompozycji, Georg Muche: „nasza sztuka straciła wartość, nasze ideały straciły wartość”.
Pozbawiony zaplecza instytucjonalnego Molzahn wycofał się do Berlina, gdzie żył w trudnych warunkach materialnych, pogłębiając jednocześnie refleksję teoretyczną nad statusem nowoczesnej sztuki. Jego twórczość została objęta represjami aparatu nazistowskiego i zaprezentowana na wystawie „Entartete Kunst” w 1937 r., gdzie artysta reprezentowany był sześcioma obrazami i jednym drzeworytem.
W 1938 r. przy wsparciu Waltera Gropiusa oraz dzięki pośrednictwu László Moholy-Nagya Molzahn wyemigrował do Stanów Zjednoczonych.
Emigracja do USA
Pierwszym miejscem osiedlenia Molzahna w USA było Seattle, gdzie w latach 1938–1941 wykładał na Wydziale Sztuki Uniwersytetu Waszyngtońskiego. Było to jednak środowisko peryferyjne wobec głównych centrów amerykańskiej awangardy. Molzahn funkcjonował tam przede wszystkim jako wykładowca – nośnik europejskiej wiedzy o nowoczesności – nie jako inicjator nowego programu artystycznego.
Fot. J. Chojnacka
Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny artysta zrezygnował ze stanowiska i przeniósł się do Nowego Jorku. Kolejne lata przyniosły krótkie epizody zawodowe: School of Design w Chicago (tzw. „Mały Bauhaus”), a następnie New School for Social Research w Nowym Jorku, gdzie wykładał w latach 1947–1952. Brak stabilizacji instytucjonalnej stał się trwałym elementem jego emigracyjnej biografii.
Molzahn uczestniczył w licznych prestiżowych wystawach w Stanach Zjednoczonych. Jego prace prezentowano m.in. w Museum of Modern Art, Whitney Museum of American Art czy Yale University Art Gallery. W Whitney Museum pokazywano je obok dzieł Georgii O’Keeffe, Marka Rothki czy Maxa Ernsta („Annual Exhibition of Contemporary American Painting”, 1946).
Fot. J. Chojnacka
Mimo tej widoczności Molzahn pozostał artystą marginalnym. Jego amerykańska kariera była w istocie obecnością fragmentaryczną, pozbawioną stabilnego zaplecza instytucjonalnego oraz jasno zdefiniowanego programu artystyczno-dydaktycznego, jakie zapewniała mu wcześniej wrocławska Akademia, mimo że prace Molzahna znajdują się dziś w najważniejszych amerykańskich kolekcjach muzealnych, m.in.:
— Museum of Modern Art (MoMA) ➸
— National Gallery of Art, Washington D.C. ➸
— Yale University Art Gallery ➸
Do szczególnie interesujących zaliczają się nieczęsto prezentowanie fotografie Molzahna z lat 20. i 30. XX wieku, przechowywane m.in. w zbiorach J. Paul Getty Museum. Artysta sfotografował żarówki, mikrometr, maszynę do pisania czy indeksowe zakładki, uchwytując je pod nieoczywistymi kątami i w radykalnych skrótach perspektywicznych – cyfrowa kolekcja Getty Museum ➸
Fotografie te wpisują się w nurt Neues Sehen, lecz nie są jego idealną ilustracją. W przeciwieństwie do László Moholy-Nagya, dla którego fotografia była narzędziem eksperymentu percepcyjnego, Molzahn pozostaje bliższy analitycznej precyzji Neue Sachlichkeit (Nowa Rzeczowość). Jednocześnie w odróżnieniu od jednego z najlepszych fotograficznych przykładów tego nurtu – prac Alberta Renger-Patzscha – Molzahn nie afirmuje obiektywnego porządku rzeczywistości, lecz poprzez kadrowanie, skróty perspektywiczne i izolowanie przedmiotów przekształca ją w autonomiczną, konstrukcyjnie budowaną strukturę obrazu.
Powrót
W 1959 roku Molzahn wrócił do Niemiec i osiadł w Monachium. Nie odzyskał jednak pozycji sprzed 1933 r. Zmarł w 1965 – w dużej mierze zapomniany. Jego twórczość, podobnie jak los wielu artystów związanych z Breslau, została doceniona dopiero dekady później.
Z dzisiejszej perspektywy to właśnie Wrocław jawi się jako ostatnie miejsce pełnej artykulacji projektu artystycznego Molzahna. Tutaj jego sztuka była jednocześnie praktyką, teorią i dydaktyką; tutaj istniała możliwość realnego oddziaływania na kształt nowoczesnej kultury wizualnej.
Dziś w dawnym Breslau kolekcję Muzeum Narodowego we Wrocławiu zdobi zespół 53 prac Johannesa Molzahna. Są wśród nich znakomite teki graficzne „Zeit-Taster” (1921), „Summa summarum” (1921) oraz „Kristall-Bilderbogen” (1925) dające świadectwo jego myślenia o nowoczesności jako systemie powiązań między techniką, formą i percepcją. Powstały one w okresie największej intensywności twórczej, gdzie najpełniej ujawnia się koncepcja tego artysty: od analitycznej grafiki, przez wizualne studia nad maszyną i strukturą, po utopijną wizję nowego porządku form.
Justyna Chojnacka, Dział Grafiki i Rysunku XX i XXI w. Muzeum Narodowego we Wrocławiu
31 grudnia 2025
Literatura [wybór]:
Molzahn J., Biophisik der Form [w:] Staatliche Akademie für Kunst und Kunstgewerbe Breslau. Ausstellung der Studierenden vom 11. Juni bis 6. Juli 1930, Breslau 1930, s. 6–7.
Poelzig, Endell, Moll und die Breslauer Kunstakademie 1911–1932 [katalog wystawy], Akademie der Künste und des Städtischen Museums Mülheim an der Ruhr, Berlin 1965.
Johannes Molzahn, das druck graphische Werk [katalog wystawy], Wilhelm-Lehmbruck-Museum der Stadt Duisburg, 21. Mai bis 3. Juli 197, Duisburg 1977.
Od Ottona Muellera do Oskara Schlemmera. Artyści wrocławskiej akademii. Eksperyment, praktyka, przypomnienie, red. pol. wyd. katalogu P. Łukaszewicz, B. Ilkosz, Wrocław, s. 150–155.
Mentor. Mag. Otto Mueller a środowisko artystyczne Wrocławia, red. D. Schmengler, L. Głuchowska, A. Kern, Heidelberg: Kehrer, 2019, s. 224–233.
■ Zapraszamy do lektury innych tekstów z cyklu „Intrygujące!” ➸